Utylitarne podejście do religii

^źródło

Cześć i czołem. Dziś chciałem poruszyć temat utylitarnego, praktycznego podejścia do religii. Podejścia, które niejednokrotnie spotykam jako argument za religią, prezentowany przez ludzi którzy często nie są wierzący, nie chcą bronić religii mówiąc, że jest prawdziwa, że święta księga danej religii jest autentycznie natchniona przez Boga i że Bóg taki istnieje, bo w to nie wierzą, ale mimo to nadal uważają, że religia jest potrzebna, niezbędna - właśnie z przyczyn praktycznych.

Czym ten artykuł ma być, a czym nie

Mam zamiar obalić lub chociaż zaatakować kilka z pośród argumentów tego typu, nie będę jednak atakował religii jako takiej, nie twierdzę, że jest ona naprawdę zbędna, że jest czystym złem, że powinniśmy być 100% racjonalnym społeczeństwem które powinno porzucić za sobą jakieś "nieracjonalne głupoty". Nie, daleko mi do takiego podejścia. Współczesne społeczeństwa są wysoce złożonymi systemami, a w każdym takim systemie mamy do czynienia z wieloma zależnościami, na wielu poziomach. Ba! Powiem więcej, współczesne społeczeństwa są wysoce złożonymi systemami, na które składają się ludzie, ze swoimi umysłami, które również są wysoce złożonymi systemami i których to umysłów sami nie rozumiemy do końca.

Co za tym idzie? Mianowicie nawet jeśli wydaje nam się, że taki system rozumiemy i wiemy, że w systemie tym (społeczeństwie) dana część (np. religia) jest odpowiedzialna jedynie za X oraz Y (w przypadku religii, powiedzmy, że chodzi o pocieszenie ludzi u końca ich życia, i odgórne narzucenie zasad moralnych poprzez straszenie karą po śmierci), to może się okazać, że przejedziemy się na skórce banana próbując ten element z systemu usunąć i zastępując go innymi elementami które też dostarczą X lub Y. Dlaczego? Bo może się okazać, że w tym skomplikowanym systemie element pod tytułem religia dostarczał jeszcze innych funkcji, takich jak na przykład element spajający małe społeczności poprzez wspólne wartości, albo inna część systemu była zależna od religii, albo nie doceniliśmy tego jak na usunięcie tego elementu zareagują skomplikowane podsystemy (umysły wielu ludzi).

Odgórne ingerowanie w złożone systemy jest ryzykowne i bardzo łatwo paść ofiarą złudzenia, że wiemy co robimy. Przykładem może tu być ingerencja w ekosystem - jak na wielu ciekawych przykładach pokazuje Peter Wohlleben w swojej książce "Duchowe życie zwierząt", usunięcie z ekosystemu pozornie nieistotnego gatunku, może przynieść szersze negatywne skutki. Dużo lepiej jest zmiany próbować indukować oddolnie i dlatego też nie chcę, by artykuł ten miał wymowę antyreligijną, przemawiającą przeciwko religii w skali całego społeczeństwa. Powiedziałbym raczej, że jeśli już miałbym użyć określenia "antyreligijny", to mówiłbym o antyreligijności na poziomie jednej osoby, czyli artykuł ma pokazać czytelnikowi dlaczego on może żyć bez religii - jeśli chce i jeśli uzna taką potrzebę, oraz jeśli do tej pory religijny był z powodów "utylitarnych" a nie szczerej i głębokiej wiary. Nie argumentuję, że powinniśmy z całych społeczeństw religię usuwać i ostro krytykować "odgórnie".

Religion is good for you

^{It's good for you! źródło}

Pierwszą część krytyki zaczynam od iście amerykańskiego "it's good for you". Zwrot który zwykle jest używany w kontekście przedmiotów, prostych aktywności, np. sportowych, jedzenia. Coś jest dla Ciebie zdrowe, sprawi, że skóra będzie lśniła, jedzenie rodzynek wydłuży Ci życie o 5 lat według takich lub owakich naukowców... Wszyscy znamy popularnonaukowe nagłówki. Kilka dni temu natrafiłem na podobny wniosek, ale nie na temat nowej diety czy wpływu zimnych prysznicy na nasz organizm, ale właśnie na temat religii - Religious people live four years longer than atheists, study finds. Nie jest to pierwsze tego typu badanie, dawniej już spotkałem się z argumentami wysoce wierzących osób, że jest to dowód na to, że religia jest "prawdziwa" i "dobra", cokolwiek "prawdziwa" ma oznaczać. Natomiast tutaj już Independent zwraca uwagę co dokładnie jest przyczyną statystycznie dłuższego o cztery lata życia osób religijnych, względem ateistów - abstynencja, medytacja, więzy społeczne. Już teraz widzimy, że są to cechy, wartości, które można kultywować bez religii. Współczesne zachodnie społeczeństwa często stwarzają warunki sprzyjające tworzeniu się problemów z dużą ilością stresu, niezdrowym trybem życia, brakiem więzi międzyludzkich, jednak powoli zaczynamy wytwarzać odpowiedź na te skutki uboczne życia na przykład w wielkim mieście, stąd pojawiające się mody na "slow food", slow wszystko, mindfulness które jest nawet obecne na kursach dla pracowników w niektórych dużych korporacjach.

Wniknijmy jednak głębiej w badania na temat długowieczności i jej związku z religijnością, sięgając po ciekawą książkę "The Longevity Project" która opisuje wnioski na temat długości życia wyciągnięte z badania które trwało ponad 80 lat, co jest ewenementem na skalę światową, gdyż niesamowicie ciężko jest odpowiednio zorganizować i utrzymać przy życiu taką inicjatywę. Samo to badanie które zostało rozpoczęte przez Lewisa Termana i obecnie jest kontynuowane przez jego następców, jest ciekawym tematem. Nas jednak interesują wnioski na temat religii. Po pierwsze, dowiadujemy się, że religijność ma szczególnie dobry wpływ na długość życia u kobiet. Po drugie dowiadujemy się co jest jednym z najistotniejszych czynników odpowiadających za dłuższe życie. Nie jest nim religijność sama w sobie, ale właśnie czynniki związane ze społecznością i przynależnością do niej:

---

Dlaczego szczególnie dobrze służy to kobietom? Mężczyźni najwyraźniej nie odczuwają aż takiej potrzeby przynależności do tego rodzaju społeczności. O tym jednak jest więcej w książce, i wykracza to już poza temat tego artykułu, gdyż mowa jest tam o wielu innych czynnikach wpływających na długość życia i często wzajemnie się zazębiających. Ponadto z badań wynika, że bycie osobą uduchowioną nie koreluje z długością życia. To nie wiara czy słuchanie kazań na temat przypowieści biblijnych wydłużają życie, to przede wszystkim zaangażowanie w kościelne społeczności, przede wszystkim u kobiet będących wdowami, jest jednym z najistotniejszych czynników.

Oczami wyobraźni widzę tutaj możliwy kontrargument przytoczony przez wnikliwego czytelnika - "ale czy nie jest tak, że religia jest dobrze działającym i wydajnym mechanizmem który dostarcza tych wszystkich cech w jednym gotowym zestawie? Po co angażować się w mindfulness, pamiętać o tym by się relaksować i szukać społeczności w której znajdziemy głębokie relacje z ludźmi, skoro można po prostu być wierzącym".

Po pierwsze, pamiętajmy, że bycie wierzącym samym w sobie nie gwarantuje nam tych wszystkich rzeczy. Z doświadczenia i obserwacji bliskich osób wiem, że społeczonści kościelne mogą przynieść więcej stresu niż pożytku - w końcu to tylko ludzie, nie każdy kościół z automatu uczyni nas częścią kółka różańcowego w którym odnajdziemy przyjaźnie na całe życie.

Po drugie, jeśli tak patrzymy na religię, jako wygodny pakiet "all-in-one", to trzeba pamiętać, że zawiera on również inne elementy, też te niepożądane. Zasady religijne oferują silną presję, która każe nam się zastanawiać, czy nie trafimy do piekła z powodu wczorajszej masturbacji jeśli umrzemy przed następną spowiedzią, czy jedząc dane mięso którego moja religia zabrania nie zapewniam sobie problemów w życiu po śmierci. Szczególnie u młodych ludzi niejednokrotnie problemy z którymi udają się oni do psychologa mają podłoże religijne.

Po trzecie, tak jak zaznaczyłem w artykule, nie stawiam tutaj tezy, że religia w skali społeczeństwa jest zbędna. Mówię o skali pojedynczej osoby - jeśli ktoś jest świadomą osobą, która do tego nie żywi autentycznej wiary, to nie ma potrzeby by kierowała się do kościoła w celu uzyskania tych wszystkich "bonusów", takich jak więzy społeczne. Będzie czuła się fałszywie, udając wiarę w celu zyskania czegoś. Wątpię, by pozwoliło to stworzyć naprawdę autentyczne głęboki więzy międzyludzkie. Nie jest to więc żaden argument za wiarą - jeśli ktoś wierzy, to może otrzymać te "bonusy", i bardzo dobrze, jeśli ktoś jednak nie jest wierzący to na nic mu one, i nie ma w tym nic złego, bo może je mieć z innych źródeł, odpowiedniejszych dla człowieka który wiary w daną religię nie posiada.

Oprócz długości życia przytaczany jest też argument o małżeństwach - te wierzące statystycznie dłużej pozostają razem i rzadziej się rozwodzą. Tutaj nie będę wiele się rozpisywał, bo też nie widzę wielu powodów by taki argument obalać. Wydaje się on prawdziwy, natomiast tutaj też powstaje pytanie dlaczego tak się dzieje? Być może chodzi o wspólne wartości dwóch osób. Jeśli wychodzimy za mąż za kogoś o tej samej religii co nasza, mamy mocne podstawy sądzić, że ich system wartości jest podobny. Natomiast nie daje nam to tej gwarancji. Drugim powodem jest to, że niechęć do rozwodu nie musi wcale oznaczać, że w małżeństwie dzieje się dobrze. Często rozwód byłby wskazany, ale do niego nie dochodzi, właśnie z racji na strach przed konsekwencjami natury religijnej. Czy naprawdę chcemy być z kimś kto po 10 latach okazał się być wysoce toksyczną osobą? Prawdą jest, że prawdopodobnie jako cywilizacja cierpimy na syndrom "kup nowe zamiast naprawić stare", ale jest też druga skrajność i również nie jest ona korzystna.

Religia jako rzekomy filar cywilizacji

^{Nie, wiara chrześcijańska nie jest filarem moralności w naszej zachodniej cywilizacji. źródło}

Jest takie stwierdzenie, rzucane w powietrze przez wielu apologetów, często wcale nie wierzących, jednak uważających wiarę chrześcijańską jako istotny element naszej zachodniej cywilizacji. Często stoją oni bliżej prawej strony dyskursu politycznego. Stwierdzenie to brzmi następująco: "cywilizacja zachodu jest oparta na wartościach chrześcijańskich", tudzież "nasza cywilizacja rozwinęła się dzięki moralnym wartościom chrześcijańskim". Stwierdzenia tego typu są przytaczane bez żadnych dowodów, między innymi przez popularnego ostatnio Jordana Petersona. W tym artykule zacytuję natomiast materiał wideo którzy przytacza wiele dowodów przeciwko tej tezie, że jesteśmy "cywilizacją opartą na chrześcijańskiej moralności". Najpierw zamieszczę moje tłumaczenie wideo na polski, w zmienionej formie i trochę skróconej, dostosowanej do czytania, a potem na dole oryginalne wideo po angielsku.

---

Jedno z bardziej wybitnych i zgubnych stwierdzeń które teiści (i również niektórzy ateiści) obecnie tworzą, to "zachodnia cywilizacja jest oparta na judeo-chrześcijańskich wartościach". Przykład takich twierdzeń:

1. "Wartości które najbardziej rezonują z istotami ludzkimi są wieczne; niezmienialne; nierelatywne. Są uniwersalne, a nie specyficzne dla danej grupy. I przede wszystkim, mają zastosowanie do indywidualnych istot ludzkich, nie grupowych etykiet. Większość tych wartości była pierwszy raz osadzona jasno i precyzyjnie w dziesięciu przykazaniach"

2. "Nasze wartości moralne (na pewno w kulturze zachodu) pochodzą z Chrześcijaństwa"

3. "Judeo-chrześcijańskie wartości są oparte na istnieniu boga moralności [...] cały zachodni świat (który nazywamy zachodnią cywilizacją) jest oparty na tym zrozumieniu"

[...]

Zwykle łatwo jest poradzić sobie z tym stwierdzeniem, bo tak jak powiedziano jest to po prostu... stwierdzenie i nic więcej - a wiec do obalenia go zwykle wystarcza błyskawiczny ruch Brzytwą Hitchens'a: "To co jest dowiedzione bez żadnego dowodu, może być odrzucone bez żadnego dowodu". Ale w kilku przypadkach w których naprawdę mamy do czynienia z jakimś argumentem, zwykle jest on argumentem w nawiązaniu do moralności, co w efekcie daje twierdzenie, iż "zachodnia moralność u podstaw ma założenie, że abrahamowy bóg istnieje".

[...]

Pierwsza rzecz do powiedzania na temat większości tych którzy stawiają te stwierdzenia, to, że całkowicie ignorują oni historię przed judaizmem, i czyniąc to oczekują od nas, że uwierzymy iż przed powstaniem judaizmu ludzie jakimś cudem nie wiedzieli, że złym jest zabijanie, wykorzystywanie i kradzież; że przed dziesięcioma przykazaniami życie było paskudne, brutalne i krótkie... ale to nie prawda. Dowody pokazują, że oficjalne prawa przeciwko morderstwu i kradzieży mają conajmniej 4400 lat, sięgają Lagashu, Mezopotamii (co oczywiście miało miejsce 600 lat przed narodzinami judaizmu); i że oficjalne prawa obalające niewolnictwo pojawiły się dopiero 200 lat temu (co oczywiście jest 3600 lat po judaiźmie)... ale ponieważ te fakty nie pasują judeo-chrześcijańskiej narracji, można je zignorować, nieprawda?

Ujmując to inaczej, większość z tych którzy stawiają to założenie po prostu oczekuje, że uwierzymy iż wyewoluowane gatunki społeczne jakimś cudem nie wyewoluowały społecznych norm. Że pomimo wszystkich dowodów mówiących nam coś przeciwnego (na przykład że wilki, słonie, szympansy, szczóry, nietoperze i wieloryby wszystkie przejawiają zachowania moralne), ludzie jednak z jakiegoś powodu wymagali do tego boskiej interwencji.

Wiecie co, myślę, że warto wyjątkowo mocno podkreślić ten fragment, bo z jakiegoś powodu wielu ludzi ma problem ze zrozumieniem jak moralność ludzka mogła pojawić się naturalnie, kiedy to jest naprawdę bardzo proste. Jesteśmy czującymi istotami które wyewoluowały zdolność do odczuwania bólu i pragnienie unikania go, i nasze poznanie że najlepszym sposobem na osiągnięcie tego jest kooperacja i ustanowienie zasad jest moralnością.

To jest tak proste.

[...]

Tak czy inaczej, skoro odpowiedzieliśmy na pytanie "skąd pochodzą wartości moralne", jestem przekonany, że najlepszą drogą na dostateczne odniesienie się do twierdzenia pierwotnego jest najpierw zidentyfikowanie zachodnich wartości, a potem prześledzenie kiedy, gdzie i dlaczego się pojawiły.

A więc, zacznijmy od wolności słowa - całkowitego podłoża wolnego społeczeństwa i prawa które umożliwia nam zarządzenie i bronienie innych praw - czy ta zachodnia wartość ma judeo-chrześcijańskie pochodzenie?

Nie.

Zarówno stary jak i nowy testament głoszą ścisłe ograniczenia wolności słowa (głównie przez prawa dotyczące bluźnierstwa), i do bardzo niedawna żydowskie i ćhrześcijańskie rządy deklarowały dokładnie to samo.

Cholera, inkwizicja była antytezą wolności słowa, gdyż dosłownie paliła każdego kto nie podzielał jej barbarzyńskich, nieoświeconych przekonań [tutaj wstawka tłumacza - z tym się nie zgodzę do końca, inkwizycja nie była tak zero-jedynkowa, nie każdy od razu trafiał na stos]. Jak narazie dowody wskazują, że zasady wolności słowa i wyrażania sięga 2500 lat wstecz, do starożytnych aten i wczesnej republiki rzymskiej, ale prawdziwa wolność słowa nie powstała aż do wczesnego oświecenia, 1689 roku, z pierwszym Brytyjską Kartą Praw, i krótko po francuskiej rewolucji (3500 lat po judaiźmie i 1700 lat po chrześcijaństwie). Idąc dalej, co z wolnością? Wiecie, obalenie niewolnictwa... i co za tym idzie pogoń za szczęsciem? Czy ta wartość (tak charaktertystyczna dla zachodu) pochodzi z judaizmu lub chrześcijaństwa?

Ponownie, nie.

Zarówno stary jak i nowy testament aprobują niewolnictwo, i dostarczają zasad i regulacji dla różnego rodzaju niewolników; regulacje które zarówno żydzi jak i chrześcijanie uchwalali i utrzymywali podczas większości czasu gdy byli u władzy. Prawda w tej sprawie jest taka, że zasady wolności sięga 2500 lat wstecz, do Aten, gdy prawodawca Solon obalił niewolnictwo z powodu długów i uwolnił wszystkich ateńskich obywateli którzy formalnie byli niewolnikami.

Ale prawdziwa abolicja niewolnictwa nie pojawiłą się aż do 19 wieku (3600 lat po judaiźmie i 1800 lat po chrześcijaniźmie). Niektórzy, tak jak Theo Hobson, argumentowali by, że ponieważ chrześcijaństwo dominowało na zachodzie w tamtym czasie, obalenie niewolnictwa było (i wciąż jest) zakorzenione w judeo-chrześcijańskich wartościach, ale to jest takie same nadużycie jak stwierdzenie, że ponieważ prawa zwierząt pierwszy raz pojawiły się w kulturze hinduskiej, to prawa zwierząt były (i wciąż są) zakorzenione w wartościach hinduskich; to swego rodzaju "błąd fałszywego powodu" (false cause fallacy)

Okay, a co z demokracją?

Możliwością wybierania i co ważniejsze, usuwania naszych przywódców? pewnością zachód odziedziczył tą moralność z wartości judeo-chrześcijańskich, prawda? Ponownie, nie - absolutnie nie.

Zarówno stary jak i nowy testament wyraźnie zachęcają do teokracji (która jest systemem rządów w których jeden lub więcej ludzi rządzi w imieniu boga lub bogów) i niespodzianka, niespodzianka, podczas historii judaizm i chrześcijaństwo narzucało takie rządy.

Na przykład, w średniowiecznej europie (w której "judeo-chrześcijańskie" wartości zdecydowanie dominowały) monarcha mógł robić cokolwiek chciał, komukolwiek chciał, bez usprawiedliwienia, ponieważ miał boskie prawo królów.

Zasada demokracji może być prześledzona ponownie 2500 lat wstecz do Aten, gdy Klejstenes zreformował konstytucję by losowo wybrani obywatele mogli przyjmować administracyjne i sądowe stanowiska. Jednak, nie było to doskonałe, gdyż "obywatelstwo" wykluczało kobiety, niewolników, obcych, nie posiadających ziemii i mężczyzn poniżej wieku 20 lat. Niestety, jak wspomniałem, zasada ta została zapomniana podczas średniowiecznej europy, ale powróciła w 18 wieku z powodu wartości oświeceniowych, i prawdziwa demokracja (gdyż wszyscy obywatele przy pełnych zmysłach powyżej wieku 18 lat mogli głosować) była w końcu ustanowiona w 20 wieku (3700 lat po judaiźmie i 1900 lat po chrześcijaństwie).

Podczas gdy jesteśmy w temacie praw wyborczych, co z ogólnie pojętą równością? Wiecie, równe szanse niezależnie od etniczności, płci, klasy, wieku i preferencji seksualnych? Czy ten sygnał wolności i równości był darem od judaizmu lub chrześcijaństwa?

Ponownie, nie.

Judeo-chrześcijańskie edykty gorąco sprzeciwiają się takiej równości, żadając podporządkowania kobiet, mordowania homoseksualistów i jak już wspomniano, popierały niewolnictwo i mordowanie bluźnierców - i ponownie, żadna to niespodzianka, że średniowieczna europa wcieliła dokładnie te zasady.

Mógłbym ciągnąć temat dalej, śledząc źródła wszystkich zachodnich wartości i praktyk, takich jak wielkanoc czy boże narodzenie (w obydwu przypadkach są to pogańskie święta które były przywładzone przez chrześcijaństwo), ale myślę, że to wystarczy by dowieść tego co chciałem.
Zachodnia cywilizacja nie wyłoniła się z judeo-chrześcijańskcih wartości, wyłoniła się pomimo nich. Zachodnia cywilizacja była poczęta w starożytnych atenach, i najbardziej rozkwitła podczas epoki oświecenia w bezpośredniej opozycji do wartości judeo-chrześcijańskich.

Nie zrozumcie mnie źle, doceniam i akceptuję to, że wielu żydów i chrześcijan grało istotną rolę w kształtowaniu zachodniej moralności, ale nie robili tego z powodu judeo-chrześcijańskich wartości, ale robili to z powodu swojej własnej, wyewoluowanej moralnej świadomości, którą potem rzutowali na swoją religię.

(tutaj link do YouTube ręcznie podany, bo widzę, że embedded wideo coś szwankuje i podaje błąd serwera 500 - youtube.com/watch?v=Wd6FgYbMffk)

Podsumowując więc temat: powiedziałbym, że chrześcijanizm od dawna biegł równolegle do naszej cywilizacji zachodu, był w niej obecny, i na pewno jest jego częścią, ale nie był jej filarem. Jest to różnica subtelna, ale jednak istotna.

I tutaj chciałbym zakończyć ten dwuczęściowy wywód na temat praktycznego podejścia do religii, i argumentów przemawiających za tym, że religia z przyczyn praktycznych jest albo dla nas dobra, albo była niezbędna do wytworzenia wielu dobrych rzeczy w naszym dzisiejszym świecie. Mam nadzieję, że był interesujący i być może zachęci do jakiejś dyskusji :)