(GRAMMAR 101) BISDAK TA BAY #1: Mga Kasagarang Sayop sa Pagtitik sa Binisaya
Tungod sa impluwensya sa mga Amerikano sa kinatibuk-ang kinabuhi sa mga Pilipino (mapa-kultura, edukasyon, politika, ubp) dili katingad-an nganong dili ingon kanindot ang panan-aw sa bagang Bisaya (ug uban pang entholingwistikong grupo sa nasod) mahitungod sa iyang kaugalingong pinulongan.
"Bisaya-a nimog dagway oy!"
"Ayaw pag-Bisaya kay makabugo mana!"
"If you are caught speaking in Bisaya, you will pay fined."
Pipila lang kini sa mga gipakitang batasan nato sa atong inahang dila. Pangutana: unsang klase sa katilingban, sa katawhan, ang mobiay sa iyang kaugalingong kulturag pinulongan? Unsa na kahay buot ipasabot kon biay-biayon na sa usa ka grupo ang mga timailhan nga nagpamatuod sa iyang pagka-siya: sa iyang pagka-Pilipino, sa atong pagka-Bisaya? Lain.
Idungag pa diha ang Tagalog-centered/Manila imperial nga sistema sa edukasyon, lupigon ang mga ginatawag sa mga tagalog nga "regional languages" sa hisgotanan sa pag-ugmad sa iyang kaugalingong pinulongan dili lang isip pang-adlaw-adlaw nga lengwahe pero apill na sa natad sa negosyo, akademya, pagpanuki ubp.
Tungod niining pait nga reyalidad, nagpabiling ignorante ang kadaghanan sa saktong batadila kun spelling sa Binisaya. Mas nakapait, daghan pa nato ang natinggala nga moingog "Naa diay grammar ang Bisaya? Abi kog English ra!".
Maong para sa kinaunhang scheduled post buot nakong motabang sa pag-ugmad sa atong pinulongan pinaagi sa pagpahibalo sa ensaktong pagtitik (spelling) ug paggamit sa pinulongan. Para niana ang BISAYA TA BAY ( #BTB ): ang pag-promote sa paggamit sa Binisaya sa atong mga content diri sa Steemit. Unta tungod sa Steemit, mag-abri kini og bag-ong oportunidad sa atong pinulongan ug para kanatong mga Bisaya.
Dili na nato ni langay-langyon pa. Para sa kinaunhang post para sa BTB, akong ipresenta sa inyo ang kasagarang sipyat nga mabuhat sa kadaghanan hilabi na sa pagsulat:
Ang Kalainan sa "UG"/"OG ug "KUN/KON"
Gamiton ang “ug” sama sa paggamit nato sa pulong nga “and” sa Iningles.
Panaglitan:
Nangadto sa dagat silang Gino ug Dino.
Paliti sa og tuyo ug suka sa tindahan.
Ang “og” maoy nagsilbing nagkonekta sa usa ka sentence para masabtan isip usa ka ideya. Bantayi ang kalainian sa: “Mikaon og ko bingka” sa “Mikaon ko bingka.” Ani-a pay lain: “Gibunalan ko og kahoy.” sa “Gibunalan ko kahoy”.
"Kon" ang mahimong equivalent sa Tagalog nga "kung", Iningles "if". Maong sayop kon moingn tag "Kung imo kong sugton, ihatag nako kanimo ang bituon". Ang sakto niana mao ang "Kon imo kong sugton, ihatag nako kanimo ang bituon"
"Kun" mao kini ang Iningles nga "or".
Panaglitan:
"Gikasohan ni Pedro si Juan sa DOJ kun Department of Justice."
Ang Paggamit sa "u" ug "o"
Ang tono sa “o” ug “u” halos walay kalainan sa pinulongang Binisaya. Sa pagsulat sa mga kanhing magsusulat nga wala pa na standardized ang pagpanulat sa Binisaya, kasagara kining mabaylo-baylo og gamit. Ang uban mo ingog “Wa kay buut.” o “Wa kay boot”. Pero dili na na kaso karon. Kanus-a mosulat og “o” o “u” sa mga tingog nga /o/? Daogon na sa mga silaba kun syllables.
Kon adunay kapin duha ka mga tingog nga /o/ sa usa ka pulong, mabutang sa kinaunhan ug sulod nga silaba ang letrang "u", "o" ang isulat para sa kataposang silaba.
Pananglitan:
“buot”, “um-om”, “suot”, “nahuslo” “mibuto”, “ulo” ulbo”.
Kon mamatikdan, nag-una ang letrang “u” sa mga tingog nga /o/ nga gisundan sa letrang “o”.
Ang Iglalangikit (Prefix) nga "Mo-" ug "Gi-"
Ang naa ra kay “mo-” kaysa sa “mu”, “gi-” kaysa sa “ge”. Pasabot, naa ra sa letrang “I” ug “o” ang mga prefix ug suffix sa pinulongang Binisaya. Pananglitan: Sakto ang “mitindog” dili kay “metindog”, “mokatawa” kaysa sa “mukatawa”.
-Batakan sa pagbutag prefix
Sa pagsul-ot og prefix o suffix sa usa ka pinulongan, magpabilin ang base form sa pinulongan. Dili mausab ang ispeling. Dili sad mausab ang ispeling sa mga prefix ug suffix. Dili aplikable ang batakan sa “o” u” sa mga pulong nga adunay prefix/suffix.
Sama pananglit: “mokaon”, magpabiling “mo-” ang prefix bahalag adunay batakan nga mag-una ang letrang “u” sa pulong nga adunay duha ka /o/ nga tingog. As is ang batakan para sa mga prefix. Dili mausab ang ispeling sa base form sa pulong. “giibot” “miulbo”, “labhonon”
Sa Paggamit sa Giyon (Hypen) ug Mga Pulong nga Gibalik-balik og Litok
Kanus-a nato gamitag dash ang usa ka pulong:
1.Kon butangan natog prefix ang usa ska hinumlang pulong.
Pananglitan: mag-drive; mag-computer, i-withdraw
2.Kon balik-balikon ang usa ka pulong:
Pananglitan: pungko-pungko; balhin-balhin; balay-balay
WARNING! Adunay pulong nga gibalik-balik pero usa rato ka pulong.
Pananglitan, ang pulong nga kasingkasing. Dili na siya butangag dash kay usa namana ka pulong. Kon balik-balikon ang kasingkasing, nga usa ka pulong, mahimo na nga: kasingkasing-kasingkasing. Dili sad mahimong butangan og dash ang kasingkasing kay malain naman ang kahulogan niini. Sama ra diay ang pasabot sa “kasing” (top) sa “kasingkasing” (heart)? Dili dba? Kon itandi sa “balay” (lugar kapuy-anan) ug balay-balay (binuang o dili tinuod nga balay). Sama ra ang kahulogan. Pasabot, dili kana butangan og dash ang kasingkasing kay usa ramana ka pulong.
3.Kon motimaan og pause sa intonation sa pagstorya:
Pananglitan: tag-ana; pakli-a; lab-ang
Kon aduna moy klaripikasyon o mga pangutana, i-comment lang kana sa ubos. Kon gasulat kag Binisaya nga mga post, mamalihog sad kog bilin sa inyong mga account name sa comment section kay sugod sunod gula sa BISDAK TA BAY (matag Miyerkoles) mag-feature kog best blogger para sa iyang dekalidad nga Bisaya content. Hangtod sa sunod nga semana mga Bisdak!
SOURCE:
Atong Inahang Dila ni Edgar Godin
Editor sa BISAYA MAGASIN (BisMag), ang nag-unang Binisayang magsin sa nasod.
About the Writer
@gilnambatac
Related posts:
-(BALAK) Pakigbisog Para sa Bag-ong Ugma
-(FLASH FICTION) Grand Alumni Homecoming
-(POETRY) March of the Volunteers
ing-ani sir!! kay ikaw magdala sa bandera sa atoang katitikan puhon!
May untag basashon pod. Hahaha.
Sakto jd ka Sir. Dapat dli unta nato i-associate ang Bisaya sa Lain nga pasabot ky mao man unta ni ang kinauyokan sa a2 pgka-tao.
Salamat sa imo post sir ky ng hatag ka ug "awareness" sa ato mga Bisaya! :)
Salamat sa pag-appreciate maam. Kinahanglan gyod kaayog sama nimo niining maong rebolusyon (matod pa ni Marcello Geocallo, usa ka dakong ngalan sa Binisayang Katitikan ug Pagpanulat). Unta mapuslan nimo ni ug ang ubang umaabot nga mga post. :D
Nosebleed pero sige lang kuya/ate. Use #pilipinas tag if tagalog or other dialects.
Sure po. Np.
Mindblown.. basta kay masabtan ra ko mao na na.. hahaha
importante ang standardized grammar sa usa ka pinulongan. mao niy nagpataas sa value/potential nga gamiton pa sa ubang aspeto sa kinabuhi sa usa ka tawo. Miiagi sad ang Iningles sa ing-ani nga estado sauna (katong Latin pay ginatawag nila nga lingua franca, "high language" kuno). Pag-establisar nila sa sumbanan sa kon unsay sakto o sayop nga pagtitik ug sakto nga paggamit sa mga pulong, hinay-hinay nga misaka ang value/potential niya: gikan sa pagka-street language ngadto sa lingwahe sa research, science, sustainable development, academe, etc.
Isip mga Bisaya, mangandoy sad ta nga i-explore ang potential sa atong pinulongan. Dili kay kita-kita moy magbiay-biay ug mag-"devalue" sa atong inahang dila.
awe lagi sir...dili man gud ko pure bisaya.. pasenxa basin na misunderstood ko nimo.. lisod man sab gud kay lahi2 man ang version sa bisaya kada place.. but no doubt maayo jud nang tumong nimo.. ^_^
Sos, nag-discuss raman ta. No worries. Hihihi. This is for all the "regional languages" nga gitamay-tamay sa mga Tagalog. Apil sad sa imong mother tongue. Unsa diay imong mother language?
Ang hirap maintindihan bro,hahaha. I can understand Bisaya a little, pero pagbinasa mas mahirap pala. Haha.
Try ko akung best makasabot ani. Hehehe., tama ba?
Okay ra na. I-expose lang ang imong kaugalinon (self) sa mga Bisaya reading materials. Masasanay ka rin. Ganyanan naman tayo lahat when we started learning English diba? Puyde nimo praktisan ang akong poem. Hihihi.
Its: "Akong paningkamotan nga masabtan ni" o "Sulayan nako ni og sabot".
In the long run, I will offer pay-what-you-can-afford Bisaya tutorial. Hahaha.
Btw @gerel, taga-asa ka? #followed #upvoted
Sadly, my mother tongue is Surigaonon and Cebuano Bisaya is maka nosebeleed haha.
interesado sad nang Surigaonon. Basin puyde ka makabuhat ana? I'm only covering the basic grammar. I believe at some point maggamit sad ni sa Surigaonon. :D
hala kanindot ani @gilnambatac! Maayo gani ug giapil napud ang Mother Tongue sa leksyon sa mga bata karon kay ubang bata run mas kamao pa musabot ug English kaysa Bisaya haahahaha
Ipadayon ni sir, nindot kaayo imong tumong daghan pud kaayo kog nakat onan
Salamat Ma'am @smaeubs. Mao say nakapait kay mismo mga ginikanan pay unang mostoryag pang-bugo ra daw ang Binisaya. Unta masundan pa ni nako (weekly, matag Miyerkoles ang plano nako ani para sad makatabang sad nga makat-onan nato ang atong pinulongan. Bahalag usa ray mokugig basag suporta, pamati nako nakab-ot ra sad nako ang akong tumong ani: ang makapa-educate sa sama nakong Bisdak.
Btw, gatudlo ba ka Ma'am?
Nindot ni imong advocacy sir @gilnambatac! Padayun sa pagpalambo sa lenggwaheng Bisdak!
Wala ko gatudlo run sir, nagpainit rako isip usa ka inhenyera hahahha
Ikaw sir?
Nindot. Abi kog maestra ka kay maski ang libro sa DepEd para sa ilang mother tongue dako kaayog sala nga gibuhat sa Batadilang Binisaya. Hahaha. Unta matul-id na, unta maaddress ani akong gamay nga kabuang diris steemit. Hahaha.
Nagtudlo ko sauna sa college ug senior high school pero giundangan nako kay sayang akong kahago sa usa ka sistema nga wala gapakabana sa pagpalambo sa kaalam sa mga magtutudlo. Gapadayon kos akong passion.
wow power kaayo ni bai! followed and resteemed, lami kaayo paminawon ang mga argumento sa imong post.
abante bisaya!
Salamat. Bahalag pipila lang ang makabasa og mosanong sa saktong grammar (batadila) ug spelling (pagtitik) dako na na nga kalamposan sa akong tumong diris steem! Para sa Binisaya: abante gyod!
Abi nakog english ray makapanosebleed sa ako, mas labaw pa man diay ning bisaya 😅😅 pero kaanindut ani sir, biba bisdak!
hala ui pagbasa naq kay na conscious naq hahahah but anyway thank you for this sir. naai balak g gama ako uncle ba. bisaya.kaayu.laglom
Ayaw ana, ana ayaw. Hihihi. Sige lang. Kon willing lang gyod ang usa ka tawo, makat-on ug makabalo man gyod ta ba. Sayang lang kay kulang og suporta ang atong kaugalingong education system (aw sa mga Tagalog ra diay na nga sistema, hahaha) sa Binisaya. Unta kita atong suportaan. Salamaaat. Kita kits puhon sa umaabot nimong post maam.