"Litwa - obyczaje i zwyczaje": Jesion (Ousis)
(Ousis)
Było to w Litwie, a było bardzo dawno, bo (podług chronologii ludu) jeszcze przed Kiejstutem: w pewnej wsi nadmorskiej mieszkał człowiek nazwiskiem Tejsus (Sprawiedliwy). Do niego, w każdém zdarzeniu, udawali się Litwini po radę. On ich rozsądzał sprawy, godził w nieporozumieniach, zajściach i kłótniach, a co powiedział, cały naród za święte uważał; bo Tejsus, ze swojej dobroci, uczynnności i nieinteresownego postępowania, wszystkim był znany. Po śmierci tego człowieka, w poźnym bardzo wieku przypadłéj, bogowie, w nagrodę jego cnót, przemienili go w drzewo jesionowe, które drzewem sprawiedliwości (tejsibes medźias), nazwali. Sami nawet, zstępując na ziemię, dla przekonania się jak tu ludzie żyją, za najulubieńsze sobie mieli siedlisko pod cieniem rozłożystego jesionu, skąd swoje wyroki wydawali. Starożytna jedna litewska piosenka, którą lud w Prusiech, w obwodzie Gumbińskim, śpiewa, taką o jesionie czyni wzmiankę:
Prapułtas żmogus,
Kur pasidiesin?
Has mana aszaras,
Cziom nuramins?
Oj ejsu, asz ejsu,
Yi giła gireli.
Yi giła gireli,
Pas tejsu useli.
Ten Diewas tejsingas,
Man iszkłausis.
Mana wargus,
Mana bedas
Nuramins i t. d.
po polsku
Zginiony człowiek,
Gdzie się podzieję?
Kto moje łzy,
Tutaj utuli?
Ah pójdę, ja pójdę,
Do głębokiej puszczy.
Do głębokiej puszczy,
Do sprawiedliwego jesionu.
Tam Bóg sprawiedliwy,
Mnie wysłucha.
Moje cierpienia,
Moje biedy
Utuli; i t. d,
Podanie litewskie o jesionie, zupełnie prawie jest zgodne z tém, jakie czytamy w Eddzie skandynawskiej 32). Przywodzimy tu one, jako dowód zgodności mitologii naszej, z mitologią innych północnych narodów.
"Pod Yggdrasilem (wilgoć kropląca) codzień zasiadają bogowie sądzić. Jest to drzewo jesion największe ze wszystkich, jego gałęzie rozchodzą się po całym świecie i sięgają nieba. Trzy ramiona korzeni są, u Asów, u Hrymthussów gdzie niegdyś była Ginnungagap, i w Niflhejm. Pod tym ramieniem jest Hwelgelmer i Nydhoggur wąż nurtujący korę. Pod ramieniem u Hrymthussów jest Mimers brunn, gdzie mądrość ludzka zachowana. Mimer jest napełniony mądrością, bo codziennie ze studni rogiem Giallar (dźwiękliwym, przeraźliwym) czerpa i pije. Alfader (Odin) musiał jedno oko oddać, nim mu z tej studni pić pozwolił. Pod trzecim ramieniem, w niebie, jest Urdarbrunn (przeszłości źródło) zwane też Asenbrunn (Asów źródłem) przy którem bogi sądzić zasiadają. Każdego dnia, tym końcem, jeżdżą przez Biffraust. Koniec Asów zowią się: Sleipner (najlepszy), ma nóg ośm, należy do Odira; Gladur (ochoczy), Gyller (złotawy), Glener (lśniący się), Skejdbrimer (szybkobieg), Silfrin toppur (srebrno czubaty), Symer (sprężysty), Gilf (piersisty), Fallhofner (piękno-kopyty), Gulltoppur (złoto czubaty), Lietfete (lekkonogi). Baldera szkapa z nim spaloną została. Thor na sądy piechotą chodzi, przez rzeki Kormt, Ormt i obiedwie Kierlangar (kąpieli miejsce). Biały orzeł świadomy wielu rzeczy, siedzi na Yggdrasila gałęziach. Między oczyma orła siedzi jastrząb zwany Wedurfolgner (odmiany, pogody kryjący). Wiewiórka Ratatoskur (tam i sam biegająca): nosi słowa swaru między orłem i Nydhoggem. Czterech jeleni ogryza gałęzie: Dainn (śpieszący), Dwalin (opóźniciel), Dunair (szepczący na ucho), Dyrethror (spokojność goniący). A prócz Nydhogga tyle tam wężów leży, że żadne usta tego nie wypowiedzą. Przy Urdarbrunn, mieszkają Norny, które, czerpając wodę, jesion podlewają. Źródła tego, woda jest święta i bieląca tak, jak jest białe to, co się zowie Skiall (błona jajowa). Dészcz, który stąd wypadnie, karmi pszczoły i zowie się Hunangsfall (miodna rosa). Przy témże źródle przeszłości mieszkają dwa łabędzie.
W niebie wiele jest pięknych miejsc. Jest piękna sala przy jesionie, przy owym źródle , w której Norny mieszkają trzy to są panny, Urd (przeszłość), Werande (teraźniejszość) i Skulld (przyszłość), które stanowią o wieku człowieka. Jest ich liczba znaczna, jedne od Asów pochodzą, inne od karłów. Są dobre Normy i złe Normy, które szafują szczęściem i nieszczęściem..."
Toż samo prawie znajdujemy i u innych mytopisarzy, a mianowicie u Edela, w Zbiorze mitologicznym narodów północnych. Powtórzymy tu jego twierdzenie o jesionie, wyjęte z dzieła A. Podymowicza 33).
"Rady bogów odbywały się pod cudownym jesionem, gałęzie jego okrywały powierzchnią świata, a wierzchołek niebios dotykał; korzenie sięgały piekieł, orzeł przesiadywał na nim ustawicznie, dla uważania wszystkiego, wiewiórka wchodziła i schodziła bez ustanku, w celu składania rapportów, mnóztwo wężów owijało się na około pnia, pod jednym korzeniem czyste wytryskało źródło, w którém ukryta znajdowała się mądrość, stykało się z inném źródłem zamykającém w sobie naukę przyszłości. Wyobrażenie dowcipne, okazywało bowiem, iż mądrość korzystając z przeszłości, umie przyszłość zgadywać. Trzy dziewice czerpały wodę z tych źródeł pożytecznych na polewanie jesionu; ta woda, spadając na ziemię, tworzyła rosę miód wydającą, szczęśliwy owoc powstały z połączenia mądrości i nauki. Trzy dziewice ustawicznie stały pod jesionem, dla strzeżenia tego świętego drzewa. Jakże łatwo poznać w téj bajce podanie ubarwione, ale bardzo uderzające, o drzewie wiadomości dobrego i złego"
Strzały z drzewa jesionowego, Litwini poczytywali za niechybiające nigdy. Na Żmudzi i w Prusiech litewskich, gdzie jeszcze dotąd niektórzy wieśniacy strzelają z łuków, używane są do tego strzały jesionowe.
W czasie obław na niedźwiedzie, oszczepy także z jesionu robią.
We wsi Szakale w Kurlandyi, widziałem jesion olbrzymiej wielkości, który lud za święty poczytuje.
/32/ Edda Wydana przez J. Lelewela l. c.
/33/ Botanika dla płci pięknej, czyli historya drzew, ziół i kwiatów, podług P. Genlis i P. Malo. Tomy 2. Warszawa 1834.
Poprzednia część: Wierzba (Blendis)
Następna część: Koń (Arklis)