Bu başlıkta neyin nesi diye sorabilirsiniz. Size bugün; İstanbul’a yaklaşık 900 km uzaklıkta, Moldova’ya bağlı bulunan Gagauziya veya Gagauzeli Özerk Cumhuriyeti’ne gönderilen öğretmenlerden söz edeceğim. İşte yukarıdaki başlık Gagauz ağzı ile Kemal’in Öğreticileri yani öğretmenleri manasında yazılmıştır. Nasıl yani? Bu bildiğimiz Türkçe! Elbette Türkçe! Çünkü onlar da bizim konuştuğumuz Türkçenin %98 oranında aynısını konuşan bir Türk topluluğu.

 

 

     Gagaguz Türklerinin varlığından haberdar oluşum, rahmetli Necip Hablemitoğlu’nun yazıları sayesindedir. 2001-2002 yılının başlarında, evimizde bulunan bir kitabını okurken ilk kez duyduğum Gagauzlar, o günden bugüne hep ilgimi çekmişlerdir. Bugünkü yazımın başlığı Hablemitoğlu’nun bir köşe yazısına dayanmaktadır. O yazının başlığı Kemal'in Öğretmenleri şeklindedir. Kemal’in üüredicileri hakkında konuşmadan evvel kan kardeşlerimiz hakkında biraz bilgi paylaşalım.

 

 

     Oğuz kökenli Gagauzlar, bugün başta Gagauz Özerk Cumhuriyeti olmak üzere, Ukrayna, Rusya, Bulgaristan, Yunanistan, Kazakistan, Beyaz Rusya, Özbekistan, Gürcistan, Azerbaycan, Türkmenistan, Litvanya ve Estonya’da varlıklarını sürdürmektedirler. Mübadele öncesi Edirne Havsa’da bulunan Gagauzlar ise mübadele sonucu maalesef ki sınırın tam karşısındaki Yunanistan - Orestiada’ya göç etmek zorunda kalmışlardır. Bugün Gagauzların toplam sayıları bilinememekle birlikte yaklaşık 300 bin nüfusun Gagauzya’da yaşadığını biliyoruz.

 

 

     Gagauzlar Ortodoks Hristiyan inanca sahip etnik Türklerdir. Gagauz isminin kökenine dair ise birçok görüş bulunmaktadır. Gök Oğuz isminden geldiği sıklıkla tekrarlanır. Oğuz kelimesinin kısaltması olarak sık sık Uz kelimesi kullanıldığı için Gaga(Anadoluda Aga) ve Uz olarak düşünüldüğünde kardeş Oğuz anlamına geldiği de söylenmektedir. Bu görüşlere göre Gagauzlar, Orta Asya'dan Karadeniz’in kuzeyini kullanarak Dobruca’ya yerleşmişlerdir.

 

 

     Ağır basan görüşe göre ise Gagauz kelimesi Anadolu Selçuklu Hükümdarı İzzettin Keykavus’tan gelmektedir. Keykavus ve Gagauz (veya Gagavuz) arasındaki benzerliğin dışında bu görüşün temelinden kısaca bahsedelim. Keykavus Hristiyandır. Moğolların desteklediği rakibine yenilince İznik İmparatoru’na sığınır ve ondan toprak talebinde bulunur. 8. Mihail Paleolog onun Dobruca’ya giderek orada bir devlet kurmasına izin verir. Keykavus yaklaşık 12.000 aileden oluşan 40 Türkmen obasını yanında götürür. Keykavus’un ölümünden sonra bir bölümü Kayseri’ye döner. Geride kalan çoğunluk ise Keykavus isminden hareketle Gagavuz olarak adlandırılır.

 

     Gagauzlar 1770 yılına kadar Dobruca’da yaşamışlardır. Dobruca bölgesi bugün hem Romanya hem Bulgaristan sınırları içerisindedir. Bu tarihten itibaren Moldova topraklarına göç etmişlerdir. Burada Bucak (Basarabya) civarına yerleşmişlerdir. Bugün Gagauziya olarak adlandırılan bölge bu bölgedir. 1940 yılında Moldova Sosyalist Cumhuriyeti kurulunca Gagauz toprakları ikiye ayrılmıştır. Toprakların bir kısmı Moldova’da kalırken bir kısmı Ukrayna’da kalmıştır. Gagauz Özerk Cumhuriyeti’nin kuruluşu ise 23 Nisan 1994 tarihidir. Başkenti Komrat şehridir.

 

 

     Gagauz lehçesinde bugün Doğu Karadeniz’de sıklıkla kullanılan “uşak”, “haçan” ve “bıldır” kelimeleri dikkat çeker. Müzik çalgıları olarak kemençe, gayda, kaval kullanırlar. En çok oynadıkları halk oyunu “horu” olarak adlandırdıkları ve düz horu, Moldovan horusu gibi çeşitleri bulunan oyundur. Çalgıları bizdeki kemençe ve tulumla, oyunları horon ile benzeşen Gagauzlar kültürlerini ve anadillerini çok önemsemektedirler.

 

 

     En eski Türk adetlerini halen yaşatan Gagauzlar, Anadolu'da yaşadıkları zamanlar Müslüman Türk komşularından da etkilenmişlerdir. Dinlerinde bir yeri olmamasına rağmen kurban kesip bunu yakınlarına ve fakirlere dağıtan Gagauzlar, ihtiyaç sahibi kardeşlerine para yardımı da yapmaktadırlar. Misafir ağırlamak ve ata binmek önem verdikleri şeylerdir. Gagauzlar için şarap da oldukça önemlidir. Üzerinde “Allah Sağlık Versin” yazılı ünlü şarap mataralarından birisini aşağıda görebilirsiniz:

 

 

     Ukrayna’da kalan Gagauz bölgesinde, Moldova sınırında bulunan Bolgrad kasabasının Ortodoks mezarlığında bir Türk öğretmen yatmaktadır. Bu mezar unutulmuş, otlarla kaplanmış ve bakımsız olsa da koşulsuz bir vatanseverlik örneğidir. Ali Kantarelli'ye ait bu mezar ile ilgili yaşlı bir Gagauz:

”Burada Kemal’in üüredicisi(öğretmeni) yatıyor…” der.

 

     Gagauz Türkleri asırlar boyunca anadillerini korumuşlardır. Hiçbir dilin etkisine girmesine izin vermeyerek bugün Türkiye Türkçesi’nden daha duru bir dile sahiplerdir. Tabi bunu ayrı bir dil olarak nitelemek doğru olmaz. Türkçenin bir başka ağzını kullandıklarını söylemek daha doğru bir tanımlamadır. Gagauzlar hakkında tarihi metinlere ulaşamamamızın nedeni kendilerine ait bir alfabeleri olmaması nedeniyle, edebi ya da tarihi metinler oluşturamamalarından ileri gelir. 1995 yılında Gagaguz Türklerinin Latin Alfabesi’ne geçişi için Birleşmiş Milletler’in de desteklediği bir proje başlatılmıştır. Bu projede görev alan isimlerden birisi de 2002 yılında şehit edilen Necip Hablemitoğlu’dur.

 

 

     Necip Hablemitoğlu bu proje süresinde edindiği izlenimlerde, Amerika, Rusya, Almanya, Yunanistan, Bulgaristan hatta Norveç istihbarat yetkililerinin, Bahai, Protestan ve papaz misyonerlerin Gagauzlar üzerinde projeler yürüttüklerini söylemektedir. Siyasi ve ekonomik çıkarları dışında Gagauzlar ile hiçbir bağları bulunmayan bu devletler oradayken maalesef ki o günlerde bölgede hiçbir Türk istihbaratçısı bulunmamaktadır. Üstelik Gagauzların her fırsatta dünyaya Türk olduklarını haykırmalarına rağmen..

 

 

     Mustafa Kemal Atatürk ise bugünden 85 yıl önce Türk kardeşlerinin yanında yer alma ve bölgede Türkiye’nin ağırlığını koyma yolunda ileri görüşlü adımlarını atmıştır. Atatürk Gagauzlara, Rusça ve Romence bilen 80 ilkokul öğretmeni göndermiştir. Kemal’in Öğretmenleri koşulsuz vatanseverlik örneği göstererek görevlerini yıllarca sürdürmüştür. Bugün Türkiye Cumhuriyeti Rusça ve Romence dillerini bilen acaba bir adet ilkokul öğretmenine sahip midir diye sormaktan kendimi alamadığımı da ifade etmek istiyorum..

 

     Burada Atatürk’ün dış Türk toplulukları hakkındaki şu sözlerini hatırlatmakta fayda vardır:

 

     Mustafa Kemal Atatürk’ün, Türkiye Cumhuriyeti’nin çıkarlarını her şeyin üstünde tutan akılcı politikalarının bir örneği Gagauzlara gönderdiği öğretmen ve kitap desteğidir. Mustafa Kemal’in dış Türkler politikasına göre tamamen Türkiye’ye göç asla çözüm değildir. Dış Türkler yaşadıkları ülkelerde; kendi ulusal kimliklerini koruyarak, kültürel yapılarını koruyup bunu geliştirerek, eşit ve rahat yaşam şartlarına ulaşmalıdırlar. Türkiye bunu destekleyici politikaları üretmek zorundadır. Türkiye Cumhuriyeti’nin dostu olmanın ön koşulu, bünyelerinde bulunan Türk azınlıklara önem verilmesidir.

 

 

     Mübadele sonucu; Anadolu’da bulunan Ortodoks Türklerin büyük kısmı Türklük bilinçleri olmadığı için, dinsel aidiyet sonucu Yunanistan’a göç etmişlerdir. Bunlar Karaman Türkleridir ve Karamanlıca yazılmış İncilleri kullanmaktadırlar. Ayrıca Edirne Havsa civarında yaşayan Gagauz vatandaşlarımız da çok yanlış bir şekilde mübadele nedeniyle Yunanistan – Orestiada’ya geçmişlerdir. Bu vatandaşlarımızın gidişini önleyebilmek amacıyla geç olsa da girişimlerde bulunulmuştur. Atatürk, Karaman Türkü Papa Eftim’e Türk Ortodoks Kilisesi’ni kurdurmuştur. Atatürk’ün ifadesiyle Milli Mücadeleye bir ordu kadar yardım eden Papa Eftim, T.B.M.M önünde Kuvay-i Milliye’yi destekleyici bir konuşma yaparken resimde görülmektedir.

 

 

     Bu kilise Türkiye’nin ve dış Türklerin çıkarlarını tüm Ortodoks merkezlerde savunmuştur. Gagauzlar da bu kilisenin dinsel yönetimi içinde yer almaktadırlar. Bugün yapılması gereken ise tüm dış Türkler içindeki Ortodoksların bu kilise ile fiili ve resmi bağlantılarının sağlanmasıdır.

 

     1918 yılından 1939 yılına kadar Romanya ile Moldova “Büyük Romanya” adı altında tek bir ülke olarak yaşamını sürdürmüştür. Mustafa Kemal, Romanya Büyükelçiliği görevine Hamdullah Suphi Tanrıöver’i getirmiştir. Tanrıöver, tüm Gagauz köy ve kasbalarını dolaşmış ve elçilik çalışanlarını Gagauzlardan seçmiştir. Gagauzların arasında önceliği liderlerin çocuklarına vererek 200’ü aşkın öğrencinin Türkiye’de eğitim öğretim görmesini sağlamıştır. Bu öğrencilerin bir kısmı Gagauziya’ya dönerek toplumunun gelişimine ve Türklük bilincinin perçinleşmesine katkı sağlamıştır. Bir kısmı ise Türkiye’de kalarak kendi tabirleri ile anavatana hizmet etmeyi seçmişlerdir.

 

     Tanrıöver ayrıca Romanya’da bulunan Müslüman Türk azınlığın Gagauzlara yardım etmelerini de sağlamıştır. Türkiye’den gönderilen 80 öğretmene ek olarak, bu azınlıktan da öğretmen desteği sağlanmıştır. Kemal’in Öğretmenleri II. Dünya Savaşı başlayana dek Gagauz kardeşlerine karşı görevlerini yürütmüşlerdir. Savaş nedeniyle bir kısmı Türkiye’ye dönerken, görevlerinin bitmediğini söyleyenler hizmetlerine devam etmişlerdir.

 

 

     Sovyet işgali sonrası, görevlerine devam eden tüm öğretmenler Türk Casusu olarak nitelendirilmiş ve 25 yıl ağır hapis cezası ile Sibirya’ya gönderilmişlerdir. Stalin öldükten sonra Kruşçev af çıkarmış olsa da geriye yalnızca bir öğretmen geri dönebilmiştir: Ali Kantarelli!

 

     Ali Kantarelli ölene dek hizmetine devam etmiştir. Kemal’in Öğretmeni göreviyle Türklük bilincini aşılamaya devam etmiş, dul bir Gagauz kadın ile evlenmiştir. Gagauzlar kendisine büyük hayranlık ve sevgi beslemişlerdir. Öğrencilerinden birisi olan Nikolay Babaoğlu, ilkokul öğretmeni Ali Kantarelli hakkında hatırladıklarını Gagauz Türkçesi ve kabul ettikleri Latin harfleri ile aşağıdaki şekilde yazmıştır:

 

     Kemal’in Öğretmenleri gözünü kırpmadan Türk yurduna giderek Gagauz kardeşlerine hayatlarını hiçe sayarak hizmet etmişlerdir. Bizler bugün Ali Kantarelli dışında mezarları ve adları yitip gitmiş Kemal’in Öğretmenlerine minnet borçluyuz. Onlar hatırlanmayı ya da ilgi duyulmasını beklemiyorlar. Nedenini Necip Hablemitoğlu’ndan dinleyelim:
 

”..Çünkü onlar Türklüğe hizmet etme yolunda en yüksek mertebeye ulaşmışlar. Ama yine de gözlerinizi kapatıp hayal edin. Buz gibi soğuk bir ülkede başında haç dikili bir mezar düşünün. Orada yatan şehitlerimize Ulu Tanrı’dan sonsuz rahmet dileyin! Bir de gönül pınarlarınızdan süzülüp, kalp gözünüzden geçerek dökülecek sevgi ve şükran dolu bir damla yaş!.. Hepsi o kadar…”

 

     Birgün yolumun Gagauz Yeri’ne düşmesini çok istiyorum. Sizin yolunuz benden önce düşerse, Çadır-Lunga, Vulkaneşti, Taraklı şehirlerinde, Kıpçak, Baurçi, Tomay gibi nice köylerde, Gagauz kardeşlerimizin duru Türkçesini duyabilir ve duygusal yakınlıklarına tanıklık edebilirsiniz. Anlarsınız ki burada Kemal’in Öğretmenleri görev yapmışlar. Kemal’in Öğretmenlerinin maalesef ki ulaşamadıkları Komrat dolayına giderseniz, anadilini konuşamayan ve Rusya tarafından büyük etki altında bırakılan Gagauzlar’ı görür ve Mustafa Kemal’in neden 85 yıl önce onlara destek verdiğini anlarsınız. Onun bu ileri görüşlülüğü minnet ve hayranlık duyguları oluşturur..

 

     Son olarak Yaşar Nabi Nayır’ın Balkanlardaki Türklerin izinde gezerek yazdığı Balkanlar ve Türklük isimli 1936 tarihli çalışmasından bir kısmı paylaşmak istiyorum. Gagauzların Türkiye ve Türklük hakkındaki düşüncelerini anlatan bir Gagauz aydınına kulak verelim:

 
 

”Tanrı isterse, bizi Gagauzları mutlu etsin, hepimiz anayurdumuza gidip kan kardeşlerimizin arasında iyi konuşmayı, iyi okumayı ve iyi yazmayı öğrenebiliriz. Ah, söylemek istediklerimi bir bilseniz. Geçen yıl bizim gözlerimiz bir Türk’ün kardeşlerim diye bizlere seslenmesiyle açıldı. O gün onu duyana kadar bizler öksüzdük. Artık göğsümüzü kabartarak bütün dünyaya haykırabiliriz: Biz Türküz, biz Türküz, biz Türküz!.. Biz Gagauzlar öksüz değiliz! Bizim de anamız ve babamız var! Türkiye’dir anamız ve babamızdır Atatürk! Türkiyede milyonlarca var Türk kardeşlerimiz. Yaşasın Atatürk! Yaşasın Atatürk’ün dirilttiği büyük Türkiye!”

 

Ekler:

 

     Gagauz Milli Marşı'nın da yazarı olan şair, halk bilimci, yazar Todur Zanet Ana Sözü isimli dergide 2014 10 Kasım'ında aşağıdaki şiiri yazmıştır:

 

     Gagauz lehçesinde bazı bilmeceler:

• Alaca mezar/Dünneyi gezär. (Para)
• Allah yapar yapısını/Demir açar kapusunu. (Karpuz)
• Er (yer) altında kum kaynar. (Karınca)
• Kat kat döşek/Onu bilmeyän eşek. (Lahana)
• Edi (yedi) delikli tokmak/Onu bilmeyen ahmak. (Baş, kafa)
• Yaalı (yağlı) kaşık/Duvarda yapışık. (Kulak)
• Er altında bir yaalı kayış. (Yılan)
• Er altında kara bakır. (Turp)

 
     Merak edenler için Gagauz Milli Marşı:

 
 

     Gagauz Dil Bayramı için çekilmiş kısa bir reklam:

 
 

     Edirne Havsa'dan Yunanistan - Orestiada'ya göçmüş Gagavuzlarda Deve Geleneği, kemençe ve gayda eşliğinde horu oyunu:

 
 

     Gagauzları Avrupa Birliği'ne yaklaştırmak için çekilmiş bir reklam:

 
 

     Mari Kız isimli çok güzel bir Gagauz Türküsü:

 
 
 
 

Kaynakça:

 

Kemal'in Öğretmenleri: Şeriatçı Terörün ve Batının Kıskacındaki Ülke Türkiye - Necip Hablemitoğlu

Basarabyalı Gagauzların Tarihi - Mihail Çakır

Balkanlar ve Türklük - Yaşar Nabi Nayır

Gagauzlarla - Ali Tanyıldız

Gagauzlar: Hristiyan Türkler - Atanas Manov

Gagauz Folkloru

 

Fotoğraflar:

1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16

Videolar

1, 2, 3, 4, 5