"Litwa - obyczaje i zwyczaje": Łauma, Łajma
Krajowi i zagraniczni dziejów i mitologii pisarze, dziwne często, o pogańskich bożyszczach, podają nam wiadomości. Przez nieznajomość podług swojego widzimisię, wszystko nakręcają, tłómaczą, a omamieni podobieństwem nazwisk bóstw, śmieszną nieraz tworzą mięszaninę, w której wątku prawdy dójść niepodobna. Pisarze pruscy i litewscy szczególniej w tę wadę wpadają. Dosyć jest tylko przysłuchać się podanióm gminu, i przeczytać ich uczone dyssertacye, aby się przekonać o tej prawdzie. Co też to oni nie naprawili o bogini Łauma, którą, niewiadomo dlaczego, wzięli za jedno z boginią Łajma. Narbutt, swoim zwyczajem, starał się nawet aż od Greków i Rzymian wyprowadzić jej genealogią, a wsparty na powadze pisarzy, żadnej powagi nie mających, ponadawał imiona i przymioty tej bogini, o których ani się śniło naszym ojcóm, wyznawcóm Łaumy.
Oto jest podanie o tej bogini, jakie się dotąd dochowało u ludu prostego w Litwie, Prusach i na Żmudzi.
Łauma była to Dejwa (bogini) przecudnej piękności, mieszkająca w obłokach. Czem się opiekowała? – wieść milczy. Dzieje zaś jej te są: - siedząc w brylljantowém swojém krześle, ujrzała pewnego urodziwego młodziana na ziemi, i rozpuściwszy swój pas (tęczę), zstąpiła do niego. Skutkiem tego widzenia się, było to, iż bogini powiła syna zwanego Mejtus. Syn ten, hodował się u wieszczki nad Wiliją. Matka trzy razy w dzień, zstępowała z nieba, karmić go swémi piersiami; trwało to przez kilka miesięcy, dopóki bóg najwyższy nie wyśledził schronienia owocu miłości Łaumy z ziemianinem, a wyśledziwszy, syna porwał za nogi i zarzucił za najwyższy obłok, gdzie w plejadzie (sietinas), pomiędzy gwiazdami go umieścił. Samej zaś Bogini, poodrzynał piersi i na drobne cząstki je porąbawszy rozsiał po ziemi. Dla tegoż to lud nasz kamienie znane w mineralogii pod imieniem belemnitów, albo strzałek piorunowych, nazywa piersiami Laumy (Łaumies papaj). Tęczę, Prusacy i Żmudzini, także nazywają pasem Łaumy (Łaumies justa). Nie wiem skąd nasi mythografowie wzięli nazwanie bogini Linksmine, posłanki bogów, zapewne od starożytnej Irydy. Wprawdzie tęcza zowie się w Litwie Linksmine, lecz przyczynę tego nazwania, lud wcale inną kładzie, jak historycy nam podają.
Pospólstwo nasze kiedy widzi tęczę, zwykło mówić, że Łauma na niebie zwodzi bogów. Podług jego mniemania, bogini ta cudną urodą zwabia każdego, a zwabiwszy, swoją nieczułością przyprowadza do rospaczy i zabija. Pas jej zowie się linksmine dla tego, że ma własność rozweselenia biednych ludzi, błyszczy ona nim zdala, przed oczyma śmiertelnych, lecz za zbliżeniem się natychmiast ukrywa. Nie jestże to obraz wszystkich naszych złudzeń, wszystkich najpiękniejszych tęczowych naszych nadziei?!!... A więc, wedle tego podania, Łauma, jest to płocha zwodnica, bogini niestałości kobiécéj.
Łajma, przez naszych pisarzy mitologii zwykle zajedno z Łaumą brana, podług powieści ludu, jest boginią opiekującą się płodami ziemi. Pokazuje się ludzióm w trzykolorowej szacie. Jeżeli ma być urodzaj, wkłada zieloną, jeśli wojna, ponsową, a jeśli głód i morowe powietrze, czarną. W ostatnim razie Litwini ją nazywają Morową Dziewicą. Któż nie zna jej obrazu, skreślonego piórem arcy-mistrza, twórcy Wallenroda!
Pieśń gminna pruska, wypisana od Rhezy, a przywiedziona przez Narbutta 19):
Łajme szaukie, Łajme reke,
Basa begant par kalneli...
po polsku
Lajma krzyczała, Łajma płakała,
Bosa biegąc przez pagórek...
opisuje zapewne jaki smutny wypadek w Litwie. Szkoda, że tego śpiewu całego nie znamy; mógłby on rzucić wielkie światło na nasze badanie.
Dosyć jówialnie tłómaczy Narbutt, że Łajma znaczyła w Litwie toż samo co księżyc, stawiąc za dowód wiersz wzięty ze śpiewu gminnego:
Łajme léme saułużes dienate.
i tłumacząc go po swojemu:
Łajma darowała dzień jeden słońcu.
co wcale odmienne ma znaczenie, i dosłównie się wykłada:
Łajma darowała słoneczny dzień.
Stąd się pokazuje, że nie "okres słoneczny dłuższy okazał się wtedy, dniem jednym, od okresu księżycowego", jak chce nasz czcigodny historyk, ale że w porze dżdżystej, Łajma ulitowawszy się nad nieszczęściem rolników, darowała dzień pogodny, tyle potrzebny pracującym w polu.
Jest także pieśń na Żmudzi zawierająca w sobie wzmiankę o bogini Łajmie.
Oj ne duk Diewe Łajmuże lemty,
Toj puczioj kajmoj mergite augtył
Asz ne paspiesiu żyrgieli szerti,
Kożna dinele musztrajjodity;
O taj duk diewe Łajmuże lemty,
Ben par milele mergite augty
Taj asz paspiesiu żyrgiely szerty,
Ras nedelele musztrej jodity.
Oj ne duk Diewe Łajmuże lemty,
Toj paczioj kajmoj bernity augty:
Asz ne paspiesiu zługteli skalbty,
Kożna dinele bałtaj wajkszczioty:
O taj duk Diewe Łajmuże lemty,
Ben par milele bernity augty:
Taj asz paspiesiu zługteli skalbty,
Kas nedielele bałtaj wajkszczioty.
po polsku
Ah nie daj Boże Łajmę błagać,
Aby w tej samej wsi dziewica rosła:
Ja nie pośpieję konika karmić,
Każdego dnia na musztrę jeździć
Lecz tak daj Boże Łajmę błagać,
By choć za milę dziewica rosła,
Wtedy pośpiałbym karmić konika,
Każdą niedzielę na musztrę jeździć.
Ah nie daj Boże Łajmę błagać,
Aby w tej samej wsi rosł młodzieniec:
Ja nie pośpieję bielizny wyprać,
Każdego dnia biało chodzić;
Lecz tak daj Boże Łajmę błagać,
By choć za milę rosł młodzieniec,
Wtedy pośpiałabym wyprać bieliznę,
Każdej niedzieli biało chodzić.
Wyraz łajma, w narzeczu prusko-litewskiém, oznacza obfitość.
Łotwacy boginię Łajmę, nazywają niekiedy Nauda, pod tym ostatnim mianem jest opiekunką bogactw. Nauda po łotewsku znaczy pewną ilość pieniędzy.
Ilus. Artur Bartels (1818-1885) "Typy litewskie"
Poprzednia część: Język (cz. III)
Następna część: Karaluni, Dziwswits, Czeltice, Castitis