"Litwa - obyczaje i zwyczaje": Język (cz. III)
Pisali o języku litewskim następni autorowie: Ruhig 13), Heder 14), Malte-Brun 15), i Ks. Ksawery Bohusz 16).
Słowniki znakomitsze litewskie są Milcke'a, Haack'a i Konstantego Szyrwida S. J. Tu także policzyć należy słowniki porównywające Cesarzowej Roszyjskiej Katarzyny II, w których wyrazów litewskich bardzo wiele się znajduje.
Nad ułożeniem grammatyk pracowali: Klejm, Schulzen, Haack, Ruhig, Mielcke i Ks. Kossakowski (Prałat katedry żmudzkiej). Do tego jeszcze należy grammatyka wydana w Wilnie przez Jezuitów w roku 1713, pod tytułem: Universitas linguarum Lithvanicar in principali Ducatus ejusdem dialecto, (przetłumaczona na język polski, wyszła w Wilnie 1829 roku).
Dzieł historycznych w języku litewskim żadnych dotąd nie mamy. Słyszałem tylko, że Jerzy Hr. Plater, w narodowej mowie napisał Historyą litewską, lecz z przyczyny wczesnej śmierci tego młodego ojczystych rzeezy miłośnika, jeszcze z druku nie wyszła. Mamy nadzieję (bodaj tylko niepłonną), że dostojna małżonka zmarłego, nie zechce chować w ukryciu pozostałych rękopismów, i w najrychlejszym czasie ogłosi je drukiem. Będą to jedne z najpiękniejszych kwiatów literatury naszej, z których uwity wieniec zawiesi. w świątyni pamięci i sławy!
Oto jest prawie i wszystko cośmy o literaturze litewskiej powiedzieć mogli 17). Już zorza pomyślna świtać dla niej poczyna: w Królewcu są założone dwa litewskie towarzystwa; dla braku komunikacyi, o ich celu i pracach jeszcze dotąd żadnych pewnych wiadomości powziąć nie mogłem. Idźmyż i my za przykładem naszych braci Litwinów-Prusaków, doskonalmy nasz język, starajmy się o upowszechnienie dzieł, do oświecenia naszych kmiotków potrzebnych, wrażajmy im potrzebę nauki, a najbardziej niechaj podwoją swoję gorliwość wiernych dusz pasterze: Każde bowiem słowo, usłyszane z ust bogobojnego kapłana, jest świętem dla naszych wieśniaków. „Ale dopóty, (powiada Pan Rhesa 18), nie osiągniemy celu oświaty niższej klassy mieszkańców, dopóki do seminarium przyjmowani będą uczniowie zgoła nieświadomi prawideł tego języka, którego naukę tu nie zaczynać, ale tylko w niej doskonalić się powinniby byli. Oświecić naród mogą tylko krajowi pisarze, i komuż jeżeli nie Monsvidiusowi, Willentusowi, Bretkunasowi, Domalejtisowi, Mielcke i innym spółziomkóm, Litwini winni są teraźniejszy stopień oświecenia swojego!"
Lecz na nasze nieszczęście, mało kto język ojczysty rozumie, a jeszcze bardziej mało jest takich, którzy nim mówią, jeszcze dotychczas nie możemy się otrząsnąć z tego zgubnego uprzedzenia, jakieśmy powzięli względem mowy narodowej. Dzisiejsi nawet litewscy Wajdaloci, niestety! nie po litewsku piszą! Ale czas już jest zrzucić te zastarzałe narowy, czas się upamiętać i ze znajomością języków obcych, połączyć znajomość tego, którym niegdyś nasi pradziadowie mówili; – bo język jest własnością narodu, i nikt nie powinien zapominać rozmowy ojców swoich!
/13/ Phil. Ruhig, Betrachtungen der Litthanischen Sprache, Kenigsb. 1745, w 8ce.
/14/ M. Joh. Eliae Hederi Schediasma de lingua Herulica s. Litvanica et Samogitica, tum Prussica, dein Lettica et Curlandica, deinde Werulica, et tandem Sircenorum in Wollust Usgi, Russiae magna provincia, w Miscellan. Berelin T. IV w 4ce.
/15/ Tableau de la Pologne 1807.
/16/ Rosprawa o początkach narodu i języka litewskiego, czytana na publicznym posiedzeniu Towarzystwa Warszawskiego przyjaciół nauk, 1806 roku dnia 12 Grudnia. Drukowaną była w rocznikach Towarzystwa i oddzielnie. – Warszawa 1808, 8, 207 str.
/17/ Skréśliliśmy tu tylko ogólny zarys literatrry litewskiéj, nie wymieniając bardzo wielu dzieł, gdyż to należy do bibliografii.
/18/ Dziennik Wileński 1828 roku T. 5.
Ilus. Artur Bartels (1818-1885) "Typy litewskie"
Poprzednia część: Język (cz. II)
Następna część: Łauma, Łajma