Wgląd #9: Pamięć niedeklaratywna - czyli pamiętanie bez zapamiętywania
W dzisiejszym Wglądzie dalej przyglądamy się wielomagazynowemu modelowi pamięci Atkinsona i Shiffrina, tym razem jednak skupiając się na pamięci niedeklaratywnej, zwanej też pamięcią utajoną.
Pamięć niedeklaratywna
Pamięć niedeklaratywna (lub utajona) jest drugim, po pamięci deklaratywnej (jawnej) rodzajem pamięci długoterminowej, której rozróżnienie zaproponował po raz pierwszy Larry Squire w latach 80 ubiegłego wieku. Skąd ta dziwna nazwa - "niedeklaratywna"? Otóż wzięła się ona z trudności werbalizacji wiedzy, której dotyczy. W przeciwieństwie do treści przechowywanych w pamięci deklaratywnej (jawnej), gdzie przechowywana jest m.in. wiedza abstrakcyjna taka jak znajomość definicji i klas przedmiotów, tutaj mamy do czynienia z wiedzą, której wyartykułowanie jest trudne - przede wszystkim dlatego, że jej kodowanie w pamięci nie następowało za pomocą języka. Mamy już więc jakąś poszlakę jakiego typu "treści" przechowuje pamięć niedeklaratywna - są to treści trudne (lecz nie niemożliwe!) do opisania słowami.
Dlaczego jednak "utajona"? Ano dlatego, że nie mamy do niej w pełni świadomego dostępu. Treści z tej pamięci "przywołują się same" w odpowiednim kontekście i nie musimy podejmować świadomego żadnego wysiłku, by je przywołać. Coś zupełnie odwrotnego występuje w pamięci deklaratywnej (gdzie używając ją czasem odbywamy niemal wewnętrzną walkę by sobie coś przypomnieć, np. na egzaminie!). Procesy wydobycia informacji mają więc charakter automatyczny.
Móżdżek - obok kory motorycznej i hipokampa obszar mózgu odpowiadający za działanie pamięci niedeklaratywnej
źródło obrazka
Przejdźmy jednak do różnych rodzajów pamięci utajonej, gdyż są one dość zróżnicowane!
Pamięć proceduralna
Pamięć proceduralna, zwana inaczej ruchową, dotyczy różnych umiejętności, które człowiek opanował w ciągu swojego życia. Informacje, czy może bardziej doświadczenia, są przyłączane do tej pamięci poprzez bezpośrednie doświadczanie zmysłowe i interakcję ze środowiskiem. Uczenie się następuje znacznie wolniej niż w przypadku pamięci deklaratywnej, jednak to co zostanie przyswojone jest dostępne niemal dożywotnio i w nikłym stopniu podlega zapomnieniu - jazdy na rowerze się nie zapomina!
No właśnie, pamiętacie moment nauki jazdy na rowerze? Jak trudno było złapać równowagę, jaki wysiłek stanowiła próba utrzymania roweru w pionie podczas co trudniejszych zakrętów? Po kilkunastu godzinach jazdy i kilku wywrotkach udaje się jednak w sposób nieświadomy zapamiętać w jaki sposób poruszać nogami, ciałem i równowagą tak, by bez problemów trzymać się prosto. Po kilku miesiącach pamięć proceduralna dołącza coraz to trudniejsze manewry jazdy na rowerze do swojej "bazy" i można się już ścigać po trudnym terenie, a nawet wyskakiwać z ramp! Osoby które ćwiczą jazdę na rowerze profesjonalnie, czy to kolarze czy osoby uprawiające tak zwany "downhill", idą jeszcze dalej - ich mięśnie (a właściwie to pamięć proceduralna) nabywają tak wielu precyzyjnych informacji, że pozwala im to doprowadzić sztukę jazdy na rowerze niemal do perfekcji.
To dzięki pamięci proceduralnej możesz wiązać buty jednocześnie myśląc o tym, co zamierzasz kupić w sklepie
źródło obrazka
Innymi przykładami umiejętności, które korzystają z pamięci ruchowej to pisanie, czytanie, chodzenie, jazda samochodem czy latanie awionetką, a nawet mówienie (!). Wszystkie te umiejętności musiały zostać utrwalone żmudnym powtarzaniem sensomotorycznych czynności.
Warunkowanie
Również i warunkowanie, odkryte przez Iwana Pawłowa, opiera się na funkcjonowaniu pamięci niedeklaratywnej.
Warunkowanie opiera się na powstawaniu odpowiednich nawyków, które są niczym innym niż związkami pomiędzy bodźcami a reakcjami. Wyuczone reakcje są przechowywane pamięci niedeklaratywnej, dzięki czemu ujawniają się bez udziału świadomości. Z wielu (jeżeli nie większości) wyuczonych reakcji nawet nie zdajemy sobie sprawy! Tradycyjnie wyróżnia się dwa rodzaje warunkowania:
- warunkowanie klasyczne - Pawłow zauważył, że gdy psom podaje się miskę z jedzeniem, zaczynają bezwarunkowo wydzielać większą ilość śliny (gdyż pobudzony zostaje autonomiczny układ nerwowy). Odkrył on także, że gdy temu zjawisku przez jakiś czas będzie towarzyszyć inny bodziec np. dźwięk dzwonka, po jakimś czasie wystarczy zastosować sam dźwięk dzwonka by wywołać ślinienie u psów! Jest to właśnie zjawisko warunkowania klasycznego, a także rodzaj "wiedzy" czy raczej doświadczenia, które jest rodzajem pamięci utajonej.
Zobrazowanie warunkowania klasycznego
źródło obrazka
- warunkowanie instrumentalne (sprawcze) - polega na wyuczeniu odpowiedniej reakcji poprzez stosowanie nagród (wzmocnień) lub na wygaszaniu reakcji dzięki stosowaniu kar (lub zaprzestaniu wynagradzania). Dokładnie w ten sposób tresuje się zwierzęta lub... wychowuje dzieci (a przynajmniej jest to jeden ze sposobów). Nagrody zachęcają osobnika do stosowania reakcji, która te nagrody powoduje. U ludzi pewne zachowania są potem już tak zinternalizowane, że nie wymagają nagród np. nie wymagamy już słodyczy by robić kupę do ubikacji, a nie do pieluchy :P Reakcje wyuczone poprzez warunkowanie instrumentalne to także rodzaj doświadczeń zawartych w pamięci niedeklaratywnej.
Torowanie
Torowanie zwane także prymowaniem lub poprzedzaniem jest kolejnym zjawiskiem opartym o pamięć utajoną.
Spójrzmy na poniższy obrazek!
źródło obrazka
Jak uzupełniłbyś/-abyś brakującą literę?
OK, a jak w obrazku poniżej?
źródło obrazka
Prawdopodobnie zrozumiałeś/-aś już o co chodzi w torowaniu! Jeżeli w pierwszym przypadku wpisałbyś/-abyś "soup", a w drugim "soap" to z dużym prawdopodobieństwem zostałeś/-aś poddany/-a torowaniu!
Zjawiska torowania polega na ekspozycji na pewne bodźce, które wpływają następnie na percepcję lub po prostu przetwarzanie innych, następujących bodźców. Wcześniejsze bodźce, w tym przypadku produkty spożywcze oraz produkty związane z kąpielą, uruchamiają sieci asocjacyjne, czyli po prostu siatkę różnych skojarzeń związanych z kontekstem tych bodźców. To wpływa na sposób w jaki rozwiązujemy zadania, gdyż uruchomione skojarzenia (czyli tak naprawdę wspomnienia z doświadczeń z tymi przedmiotami!) narzucają swoim kontekstem konkretne rozwiązanie! Zauważ, że nie narzucałem w żaden inny sposób słowa tego, jaką literką należy uzupełnić słowo. Pamięć utajona zostaje uruchomiona automatycznie, bez naszej woli!
O ile w tym kontekście wydaje się oczywiste i jasne, to torowanie nie zawsze jest takie banalne. Zjawisko to zwykle działa bez udziału świadomości i nazywane jest wtedy torowaniem podprogowym. Tak, nawet bodźce których świadomość nie potrafi zarejestrować potrafią wpłynąć na nasze funkcjonowanie poznawcze, chociaż przekaz musi być maksymalnie prosty i raczej niewerbalny (np. schemat uśmiechniętej twarzy). Jednak chodząc po mieście wokół setek reklam także jesteśmy poddawani torowaniu i pamięć niedeklaratywna natychmiast przywoła te (zwykle nieświadome) skojarzenia w czasie zakupów.
Pamięć nieasocjacyjna
Ostatnim z opisywanych rodzajów pamięci niedeklaratywnej będzie pamięć nieasocjacyjna. Co się kryje pod tą tajemnicza nazwą? Pamięć ta dotyczy pojedynczych bodźców, które nie są wiązane z innymi bodźcami (takimi jak nagrody, kary lub inne rodzaje bodźców kontekstowych). Wyróżniamy dwa rodzaje pamięci nieasocjacyjnej, które są swoimi przeciwieństwami:
- habituacja - zachodzi wtedy, gdy występowanie bodźca powtarza się i nie wnosi żadnej znaczącej zmiany lub informacji. Może to być np. powtarzający się hałas, który na początku może nas zaalarmować i przeszkadzać nam, po jakimś czasie jednak zupełnie przestajemy zwracać na niego uwagę i możemy np. zasnąć. To dlatego, że w pamięci niedeklaratywnej utrwala się, że ten hałas nie niesie ze sobą żadnej informacji i jest przewidywalny. Dzięki temu możemy poświęcić cenne zasoby poznawcze na inne zadania.
Habituacja sprawia, że strach na wróble jest tylko krótkoterminowym rozwiązaniem
źródło obrazka
- sensytyzacja - jest przeciwieństwem habituacji. Sensytyzacja (uwrażliwienie) zachodzi wtedy, gdy bodziec który się pojawia różni się od sekwencji bodźców które jednostka wcześniej rejestrowała. Skutkuje to w zwiększeniu uwagi poświęconej obserwacji tego bodźca. Pamięć niedeklaratywna w tym przypadku porównuje informacje wcześniej zebrane z nowymi, które nie pasują do wzoru. Przykładowo - gdy dźwięk jaki wydaje lodówka nagle się zmieni, zaczniemy zwracać na niego uwagę, mimo że wcześniej kompletnie nie rejestrowaliśmy go świadomie.
Jak widać, cztery wymienione wyżej rodzaje pamięci niedeklaratywnej nie mają wiele cech wspólnych. Kategoria ta powstała by wrzucić do jednego worka wszystkie rodzaje pamięci wyodrębnione od pamięci deklaratywnej. Wszystkie cechują się jednak automatycznym, nieświadomym działaniem i trudnością przekazu werbalnego "co właściwie jest pamiętane". Jak starałem się pokazać w tych dwóch Wglądach - działanie naszej pamięci nie jest jednorodne, nie jest to jakiś jeden system który znajdziemy w jednym miejscu w mózgu. A muszę dodać, że nie wyczerpałem tematu, gdyż istnieje jeszcze pamięć robocza ultrakrótka, pamięć prospektywna i kilka innych rodzajów... Do tego być może jeszcze wrócę!
Literatura
Maruszewski, T. (2001). Psychologia poznania. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Nęcka, E., Orzechowski, J., & Szymura, B. (2006). Psychologia poznawcza. Academica Wydawnictwo SWPS.
Rescorla, R. A., & Wagner, A. R. (1972). A theory of Pavlovian conditioning: Variations in the effectiveness of reinforcement and nonreinforcement. Classical conditioning II: Current research and theory, 2, 64-99.
Schacter, D. L. (1987). Implicit memory: History and current status. Journal of experimental psychology: learning, memory, and cognition, 13(3), 501.
Tulving, E., & Schacter, D. L. (1990). Priming and human memory systems. Science, 247(4940), 301-306.
Ciekawe czy przy korzystaniu z pamięci proceduralnej i warunkowaniu zachodzą te same procesy. To by tłumaczyło, dlaczego tak ciężko jest zmienić nawyki, w sumie czym innym są nawyki, jak nie odtwarzaniem wyuczonej procedury obsługi jakiejś sytuacji? Konkretny wpis. Pozdrawiam!
Proceduralna odnosi się bardziej do motoryki, warunkowa to już reakcja (nawet skomplikowana) na jakiś bodziec. Ale oczywiście, wszystkie te rodzaje pamięci w różnych sytuacjach jakoś się przenikają i synergicznie współdziałaja.
Dobry, wpis zagłosuję jeszcze na komentarz bo dwa razy na artykuł ciężko :D
dlatego chyba łatwiej jedne nawyki zastępować drugimi
świetny i oświecający artykuł! obserwuję! :)
Dzieki!
Dobre. Znow potwierdzilo sie, ze wiem, ze nic nie wiem .
Dzięki :) Wiemy o sobie dużo mniej niż sądzimy!