Geometrik Ahlak #2 : Adalet

---

"Hayatın var olan tasarımı ne bilincin ne de zihnin ihtiyaçlarına karşılık verir. Bir mısır tarlasında bir güvercin sürüsü hayal edin. Güvercinlerden doksan dokuzu mısırları gagasıyla topluyor ama ihtiyacını giderecek şekilde kullanmak yerine, büyük bir yığın halinde biriktiriyor olsun. Yine kendilerine pek fazla mısır ayırmadıklarını fakat bu büyük mısır yığınını sürüdeki en değersiz ve en kötü olan adına sakladıklarını hayal edin. Sonra da güvercinler bir halka yapıp oturmuş bu serveti saçıp savurarak heba eden o tek güvercini seyrediyor olsunlar. En sonunda da açlıktan dayanamayıp izinsiz olarak yığından bir tek tane almaya yeltenen içlerindeki en zayıf güvercinin üstüne hep beraber çullandıklarını ve onu cezalandırdıklarını hayal edin. Eğer bunu gözünüzün önünde canlandırabilirseniz insanoğlunun her günkü davranışını anlayabilirsiniz."

diyor William Paley. Paley'in bu kısa hikayesi ve anlatmak istediği temel nokta için Tolstoy "İnsanlar mantıklı yaratıklardır. İlişkilerinde akla dayanmak yerine bu kadar kolaylıkla şiddete başvuruyor oluşları acaba nedendir?" şeklinde bir soru yöneltiyor. Bu kısıma kadar dikkat edilmesi gereken üç anahtar kelime ile karşılaştık. Ceza, Güvercin ve Şiddet. Bunları özellikle belirtiyorum çünkü yazının devamı bu üç kelime ve kesiştikleri ortak nokta üzerine olacak.

Güvercin İtikadı

İnsan beyni yaşadığı olaylarda veya karşılaştığı durumlarda her zaman neden-sonuç örüntüsü arar. Özgür iradenin varlığını düşünen, buna inanmak isteyen insan, özellikle başına gelen kötü şeylerde bir nedensellik arayışına girer. Bu aslında sadece biz insanlara ait değil, hayvanlarda da gözlemlenen bir durum. Ve güvercinler üzerinden gözlemlenen bu duruma Güvercin İtikadı denilir. Mr. Nobody filminin bu konu ile ilgili güzel bir açılış sahnesi var. Eğer filmi izlemediyseniz ilk fırsatta izlemenizi tavsiye ederim. Seçimlerinizi sorgulatacak bir film.

(

)

Antik Yunan düşünürlerinden Plotinus'un bu konu hakkında güzel bir sözü var.

“Bütün fikirlerimiz daha önceki bir nedenler zinciri tarafından belirlenecek; yaptıklarımız ise bu fikirler tarafından belirlendiği için, kişisel eylem sadece laftan ibaret kalır. Eylemlerimiz bu nedenler tarafından önceden belirlendiği sürece, bizim aracı olmamız, özgürlüğümüzü kurtarmaya yetmez. -Plotinus- ”

Platinus'da bir önceki yazım olan Geometrik Ahlak #1 : Özgür İrade'de bahsettiğim üzere özgür iradenin varlığına inanmaz ve Determinist bir görüşe sahip. Şimdi Platinus'un bu düşüncesini kendimize baz alıp Paley'in verdiği örneği tekrardan gözden geçirelim. Paley'in örneğinde adaletsizlik, sömürü düzeni ve şiddet var. Totaliter bir güvercin diğerlerinin kendisi için çalışmasını sağlamakla kalmayıp onların bu düzeni sürdürmelerini de sağlıyor. Peki durum Platinus'un dediği gibiyse, yani olaylar tamamen neden-sonuç ilişkisi şeklinde ilerliyor ve özgür irade diye bir şey yoksa güvercinler bu durumdan nasıl kurtulabilir?

Ceza ve Adaletsizlik

Platon'un Devlet kitabını okuyan var mı aranızda bilmiyorum. Eğer okumadıysanız bir an önce okuyun. Felsefeye giriş için son derece uygun bir kitap bana kalırsa. Diyalektik düşünce sistemini benimseyen ve uygulayan Planton ve Sokrates'i okumak gerçekten zevkli oluyor. Kelimelerin arasından keskin bir zekayı görebiliyorsunuz. Devlet kitabında adalet kavramı için şu tanımlama geçiyor "Adalet, herkese kendisine uygun olanı vermektir". Bu aslında kitap boyunca karşılaşacağınız ve ilk başlarda size doğru gelen fakat ardından Platon tarafından çürütülen onlarca tanım ve görüşten birisi. Fakat bu tanımı bu yazıya getiren şey bakış açısı. Eğer güvercin kendisine verilen şeyin kendisi için uygun, en ideal şey olduğu kanaatindeyse ve cesaretli bir güvercin bu durumun yanlışlığını fark edip sunulanın aksine hak ettiğini almak isterse ne olur?

Paley'in örneğindeki gibi diğer güvercinler tarafından cezalandırılır. Haklı olmasına rağmen cezalandırılan, şiddet gören bu güvercin arkadaşlarını suçlayabilir mi? Sonuçta bir haksızlığa uğramıştır ve bunun bir bedeli olmalıdır. Fakat Platinus dediği gibi ortada bir özgür irade yoksa sadece neden-sonuç reaksiyonları sonucu herkes mevcut konumuna gelmişse, mevcut sistemi kendi zararları pahasına savunan güvercinler nasıl cezalandırılabilir? Ne tür bir ceza adil olur onlar için?

Şiddet ve Güç

"Canavarlarla kavga eden dikkatli olmalıdır. Çünkü kendisi bir canavar olacaktır."

diyor ünlü düşünür Friedrich Nietzsche. Paley'in örneğinde hakkı olanı almak isteyen güvercin diğerleri tarafından cezalandırılıp şiddet görüyor. Bu aslında gündelik hayatta sürekli karşımıza çıkan bir durum. Kralcıların her zaman monarşiyi desteklemesi gibi. Haksızlığa dur demek için başvuracağı bir adalet sistemi yoksa kişi ne yapmalıdır? Tarihte bu tarz durumlarda haksızlığa uğrayan taraf güç kazanır, mücadele ettiği kişileri durdurabilmek için bir noktadan sonra Nietzsche'nin dediği gibi mücadele ettiği kişiye dönüşmeye başlar. Burada da yine determinist düşüncenin vurguladığı gibi bir neden sonuç ilişkisi vardır. Tıpkı bir önceki yazıda bahsettiğim Descartes'in Kral ve Düello örneğinde olduğu gibi.

Toparlayacak olursak; eğer determinist görüşün söylemini doğru kabul eder ve özgür iradenin olmadığı fikrini kabul alırsak, adalet kavramı çöker. Verilen hiç bir ceza adil olmaz. Dolayısı ile işleyen bir adalet sisteminin olması için öncelikle ortada özgür bir irade olması lazım. Ancak bu sayede işlenilen suçlar adil bir şekilde cezalandırılabilir.