Pendname Nedir? Klasik Edebiyatta Pendname Geleneği

Klasik edebiyatımızda öğüt verici edebi türler bir hayli fazladır. Bunun nedenleri arasında şüphesiz ki klasik edebiyatımızda dini ve tasavvufi bir sosyal yapının mevcut olmasından kaynaklanır. Dönemim didaktik eserlerin ortak konusu da zaten genel itibari ile dini, tasavvufi ve ahlaki öğelerden meydana gelmedir. Bu tarz eserlerin işlevi bu kültürü sonraki kuşaklara aktarmaktır. Bu niteliklere sahip pendnameler de klasik edebiyatın öğüt verici önemli eserlerindendir.

Pendname Fars kökenli bir kelime olup edebiyatımıza da Fars edebiyatından girmiştir. Anlam itibari ile doğrudan Türkçeye çevrilmiş hali “öğüt mektubu” anlamına gelir. Ancak böyle bir tabir kullanmak eksik bir adlandırma olacaktır. Bunun yerine “öğüt kitabı” demek daha uygun düşer.

Pendnamelerin en temel kaynakları, İslam dini, tasavvuf, eski Yunan mitolojisi, İran mitolojisi, Türk mitolojisi ve Türk gelenek ve görenekleridir.

Pendnameler geniş halk kitlelerini ya da devleti yönetenleri ahlaki yönden olgunlaştırmayı, erdemli kılmayı temel amaç edinir.

Mehmed Ferüddin Attar’ın Pendnamesi bu türün ilk örneğidir. Bu eser, İslam ülkelerinde geniş halk kitlelerini derinden etkilemiş bir eser olup İslam ahlakına ve tasavvuf öğretine dayanan temel konuları, pratik ahlak krallarını, muaşeret usullerini, sade yaşayış tarzını ahenkli bir biçimde anlatmıştır. Şekil itibari ile Mesnevi’yi andıran bu eser etkili bir üslup ve itinalı bir şekilde yazılmıştır.

Yine Edip Ahmet Yükneki’nin Atebetü’l-Hakâyık adlı eseri bu geleneğin devamı niteliğindeki önemli bir eserdir. Ardınca Hoca Ahmet Yesevi’nin Divan-ı Hikmet’i gelir.

13. yüzyıl pendname geleneğinin Anadoluya yayıldığı bir yüzyıl olmuştur. Yunus Emre’nin Risaletü'n-Nushiyye bu geleneğin ne boyuta ulaştığının en büyük göstergesi olmuştur.

<

14. yüzyıla geldiğimizde Emir Oğlu Pir Mahmut Bahtiyarname adlı eseri ile, Aşık Paşa Garipname ile, Gülşehri Mantıku’t Tayr ile ve Kul Mesud Kelile ve Dimme çevirisi ile bu geleneği takip eden şahsiyetler olarak edebiyat tarihinde yer edinmişlerdir.

15. yüzyılda ise bu geleneğin izinden gelen Aydınlı Dede Ömer Ruşeni, Devletoğlu Yusuf, Hatipoğlu gibi şairlerdir.

16. Yüzyılda Mercimek Ahmet Kabusname adlı eseri ile karşımıza çıkar. Birgivi Mehmet Efendi’nin Vasiyetnamesi’de bu çağın pendname örnekleri arasında gösterilebilir. Tabii ki Taşlıcalı Yahya’nın mesnevileri de bu dönemin pendnameleri arasında önemli bir yer tutar.

12. yüzyılda Edebiyatımıza girmiş olan pendname Tanzimat dönemine kadar devam eden bir gelenek şeklinde yer edinmiştir. Ömer Fuadi Efendi ve Askeri 17. Yüzyılın pendname yazarlarından önemli şahsiyetlerindendir. Zarifi Ömer Efendi ile Naim Temaşvari 18. yüzyılın pendname yazarlarındandır. 19. Yüzyılda ise Sünbüllü Zade Vehbi Efendi gibi pendname yazarları karşımıza çıkar.

Kısacası 12. Yüzyılda edebiyatımıza giren bu tür eserler tanzimat dönemine kadar klasik edebiyatımızda yer edinmiş türler arasındadır. O denemden bu son zamanlara kadar ifade ve üslup yönünden bu tür eserlerde bir farklılık olsa da özü itibari ile pendnameler aynı amaca hizmet etmiş eserlerden olmuşlardır.