Ikona w sztuce bizantyjskiej

Z racji tego, iż ostatnio do znudzenia obracam się wśród tematów sztuki wczesnochrześcijańskiej chciałam dzisiaj podzielić się częścią z nich. Dla niektórych może nudne i przydługie, ale może ktoś podoła ;)

Sztuka Bizantyjska

Sztuka bizantyjska i składające się na nią różne sztuki wizualne, architektura i malarstwo powstałe w Cesarstwie Bizantyjskim pierwszy raz zostały określone w VI wieku. Styl, który charakteryzował tę sztukę był bardzo jednorodny na przestrzeni lat, na terenie całego imperium. Prawie w całości zajmował się ekspresją religijną. Treść głoszona przez Pismo i Kościół miały być bezosobowym przekładem na terminy artystyczne. Dzieła nie nosiły nazwisk swoich twórców, a sztywne reguły nie pozwalały na najmniejsze odejście od wzorca. Dzięki temu styl pozostawał niezwykle wyrafinowany i jednorodny, co nie było często spotykane w sztuce zachodniej.

Tereny Bizancjum

Ikona

Narodziny ikony, czyli wizerunku osób świętych, ściśle łączą się ze sztuką i tradycją wywodzącą się z dziedzictwa grecko-rzymskiego. Sama nazwa zaczerpnięta jest od greckiego „eikon”, co można tłumaczyć jako „podobieństwo” czy „obraz”. Postacie świętych były ważną i nieodłączną częścią kościoła chrześcijańskiego od III wieku naszej ery. Jednak pierwsze wzmianki o ich istnieniu pochodzą z pism Euzebiusza z Cezarei i Epifaniusza z Cypru dopiero z IV i Vw. Wtedy to stały się one przedmiotem kultu, dzięki czemu w VIII i IX wieku rozwinęły się dwie, przeciwstawne grupy, które podzieliły Kościół na zwolenników czczenia wizerunków świętych i ich przeciwników (ikonoklazm). Ostatecznie doprowadziło to do licznych prześladowań i zniszczenia wielu ikon.

Proklamacja Leona jako cesarza

Najstarsze ikony bizantyjskie, które zachowały się do dnia dzisiejszego pochodzą z VI wieku n.e. Jednakże pierwsze ikony można już wyróżnić w malarstwie późnoantycznym.

Malarstwo katakumbowe

Natomiast w malarstwie chrześcijańskim pierwsze ikony można było dostrzec w malowidłach zdobiących katakumby. Najczęściej przedstawianymi postaciami były sylwetki Jezusa Chrystusa, Matki Bożej, świętych, aniołów, a także scen z Pisma Świętego. Zachowane ikony, które możemy dzisiaj podziwiać w Rzymie, to wizerunki: św. Piotra oraz Matki Bożej ze św. Teodorem i św. Jerzym. To dzięki papieżowi Janowi VII, który z pochodzenia był Grekiem, w VIII wieku malarstwo ikonowe dotarło do Rzymu .

Forma i funkcja

Ikony miały rozmiary od miniaturowych do monumentalnych. Niektóre zawieszono na szyi jako wisiorki, inne - zwane "tryptykami" - miały panele po obu stronach, które można było otwierać i zamykać. Część ikon miała bardziej trwały charakter, np. freski i obrazy mozaikowe zdobiące wnętrza kościoła. W teologii bizantyjskiej kontemplacja ikon pozwoliła widzowi na bezpośrednią komunikację ze świętą osobą. Nie zostały stworzone bezpośrednio ze względu na sztukę, ale zostały zaprojektowane dla celów oddania i aby pomóc ludziom lepiej zrozumieć postacie boskie, do których się modlili, aby wypełnić lukę między boskością a ludzkością. Kolejnym rodzajem był ikonostas - wysoki drewniany ekran widoczny w kościołach, który stoi przed ołtarzem i ozdobiony jest kilkoma ikonami.

Ikonostas

Ikony zazwyczaj przedstawiają tylko głowę lub głowę z ramionami postaci świętej. Patrzą wprost na widza, ponieważ zostały zaprojektowane w celu ułatwienia komunikacji z boskością. Ryciny często mają wokół siebie aureolę, aby podkreślić ich świętość. Rzadziej ikony składają się z bardziej złożonej sceny. Założeniami artystycznymi tej sztuki był naturalizm i hierarchia postaci. Ikony wykonywano w technice mozaiki, emalii, rzeźbiono w drewnie, marmurze, steatycie lub kości słoniowej. Najczęściej ikony malowano na specjalnie przygotowanym drewnie cedrowym lub cyprysowym. Były to święte drzewa dla wschodniego chrześcijaństwa. Najstarsze ikony były malowane przeważnie przy zastosowaniu techniki enkaustycznej. Najbardziej charakterystyczna dla ikon jest tzw. "odwrócona perspektywa" (rozbieżna), mająca sprawić, że odbiorca ikony staje w "centrum wydarzeń”.

Ikonoklazm

W VIII i IX wieku w Bizancjum nastąpił wyraźny spadek znaczenia ikony związany z tak zwanym okresem ikonoklazmu, czyli inaczej obrazoburstwa. Pod wpływem islamu cesarz Leon wprowadzał pogląd o bałwochwalczym charakterze przedstawień plastycznych postaci Boga i świętych. Świątynie miały być od tej chwili zdobione tylko i wyłącznie motywami roślinnymi i zwierzęcymi. Oficjalnie zakazano tworzenia wizerunków świętych, a także zniszczono większość dzieł z poprzednich epok. Między innymi z tego powodu tak niewiele wcześniejszych zabytków sztuki ikonicznej przetrwało do naszych czasów. Wielu ikonoduli (przeciwników ikonoklastów) znalazło schronienie w Grecji, nad Dunajem, w Italii oraz na Krymie, co spowodowało rozpowszechnienie się sztuki tworzenia ikon również w tych krainach. Ikonoklazm trwał nieco ponad sto lat. Zakończył go edykt z 843 roku, który uznał go za herezję i ostatecznie potępił. Na pamiątkę tych wydarzeń ustanowiono święto Tryumfu Ortodoksji. Od tego momentu sztuka bizantyńska nie zaznała już poważniejszych kryzysów.

Przykłady

Uważa się, że Ikona Kamoulianai powstała poprzez cud boski. Obraz Chrystusa miał samoistnie pojawić się na płóciennej tkaninie po zanurzeniu jej w wodzie. Ten niezwykły materiał następnie został w 574 roku zabrany do Konstantynopola, gdzie zdziałał wiele cudów i uzdrowień. W 626 roku został nawet Ikona Hodegetria ( czyli „Ta, która wskazuje drogę ”) z Konstantynopola była przedstawieniem Matki Boskiej trzymającej niemowlę - Jezusa w lewej ręce, podczas gdy prawą dłonią wskazywała na Jego postać. Obraz ten mieścił się w klasztorze Hodegon w stolicy Cesarstwa Wschodniego. Uważano, że został namalowany przez Świętego Łukasza, nawet jeśli korzenie tego poglądu sięgają jedynie XI wieku. Niestety, ikona ta została przecięta na cztery części przez Turków, którzy szturmowali Konstantynopol w 1453 r.; wówczas właśnie bezpowrotnie zaginęła. Ów wizerunek Matki Bożej i Jej Syna bywa często kopiowany w sztuce chrześcijańskiej.

Ikona Mandylion
Ikona Mandylion była kolejnym przedstawieniem powstałym poprzez cud Boży. Jest to przykład Acheiropoietos. Prawdopodobnie ikona ta była pierwszym tego rodzaju dziełem, który nosił na sobie obraz twarzy Chrystusa. Według legendy odnotowanej w VI wieku, władca Edyi – Abgar V ciężko zachorował i wezwał na pomoc Jezusa. Chrystus nie mógł wówczas odwiedzić chorego, dlatego przycisnął do twarzy szmatkę, na której pojawił się trwały ślad Jego oblicza. Uświęcony materiał został podarowany niedomagającemu królowi, który w cudowny sposób został uzdrowiony. Wizerunek ten został skopiowany w wielu malowidłach ściennych oraz kopułach w kościołach w całym chrześcijańskim świecie, gdzie stał się rozpowszechnił się pod nazwą znaną jako Pantokrator (Władca Wszechświata ). Przedstawia on Chrystusa trzymającego w lewej dłoni księgę ewangeliczną i równocześnie wykonującego błogosławieństwo prawą ręką.

Jezus Chrystus Pantokrator

AG, MN, AW