Az Bilinen Türk Bilim İnsanları - Vidinli Hüseyin Tevfik Paşa

Vidinli Hüseyin Tevfik Paşa, lakabından da anlaşılacağı üzere o zamanlar Osmanlı toprağı olan fakat şu an Bulgaristan sınırları içerisinde bulunan Vidin şehrinde 1832 yılında doğdu. İmamzadeler olarak bilinen bir ailenin oğlu olan Tevfik Paşa, hem başarılı bir mühendis, bilim adamı hem de başarılı bir askerdi. Doğduğu kentte ilköğrenimini tamamlayıp genç yaşlarda İstanbul’a gelmiş ve Maçka’da bulunan Mekteb-i İdadi-i Askeriye’de okumuştur. Eğitimine Erkan-ı Harbiye’de devam eden Tevfik Paşa, buradan da kurmay yüzbaşı olarak mezun olmuştur.
Eğitimi sırasında matematiğe olan büyük ilgisi Cambridge Üniversitesi mezunu olan hocası Tahir Paşa’nın dikkatini çekmiş ve hocası ona özel dersler vermiştir. 1868 yılında ise Paris’teki Mekteb-i Osmani’ye müdür muavini olarak gönderildi. Bu esnada balistik ve tüfek imalatı araştırmaları konusunda da görevliydi. Paris’te kaldığı iki yıllık süre içerisinde matematiğini ilerletmek için orada üniversiteye devam etti.
Daha sonra Amerika’da da yurtdışı görevlerine devam eden Tevfik Paşa kesintilerle birlikte 7 yıl Amerika’da kaldı. Buradaki görevi ise Osmanlı’nın Amerikan silah fabrikalarına verilen siparişlerin uygunluğunu kontrol etmekti. Söz konusu silah ise Hekimoğlu türküsünde “Aynalı Martin yaptırdım da narinim” kısmında adı geçen Martin tüfeğiydi. 1878 yılına kadar kaldığı Amerika’daki Rhode Island’da matematikle uğraşmaya devam etti ve en ünlü eseri “Linear Algebra (Lineer Cebir)” kitabını yazdı. Bu eser çoğumuzun tanıdığı İTÜ’de jeoloji profesörü olan Celal Şengör tarafından bulundu. Celal Şengör’ün bulduğu nüsha 1885 basımı ve 2. baskıdır. Kandilli Rasathanesi Kütüphanesinde ise 1882 tarihli 1. baskısı bulunmaktadır. Bu kitap ve Tevfik Paşa hakkında araştırmaları Kazım Çeçen yapmış ve iki baskının toplanmasıyla tekrar basılan kitabın ön sözünü de o yazmıştır. İTÜ kaynaklarında kitap hakkında şu ifadeler yer alır: ““Bu eser 1843 yılında Hamilton tarafından bulunan ve fizikteki uygulaması dolayısıyla büyük önem taşıyan Kuaternion’lar üzerinedir. Tevfik Paşa dört boyutlu cebrin üç boyutlu alt cebrinin bulunmamasından dolayı bu alandaki çalışmalarını sürdürmüş ve kompleks sayılar cebrini içine alan üç boyutlu cebri inşa etmiştir. Oluşturduğu cebrin assosyatif olmadığı yani ikiden fazla vektörün çarpımının sıraya bağlı olduğu hususu ancak 1957 yılında ispatlanmıştır. Tevfik Paşa’nın yaptığı bütün işlemler tamamen doğrudur ve Osmanlı Devletinde son 400 yıl içerisinde fen alanında uluslararası değer taşıyan araştırmalar yapan tek ilim adamı olmuştur.”. Dünyaca ünlü diğer bir matematikçimiz olan Cahit Arf da Linear Algebra kitabı hakkında bir yazı yazmıştır. Salim Ayduz’un verdiği bilgilere göre Hüseyin Tevfik Paşa’nın diğer eserleri şunlardır: “Hasâb al-Muthannâ”, “Zayl Usûl al-Jabr”, “Yeni Ölçülerin Menâfi ve İstimâline Dâir Risâle-i Muhtasara”, “Heyet Kitabı”, “Mahsûsât ve Gayr-i Mahsûsât”, “Rubu Tahtasına Dâir Bir Risâle” ve “Fann Makine”.
Daha sonra 1878 yıında dönemin padişahı 2.Abdülhamid Han tarafından Mühendishane-i Berrî-i Hümâyûn'un başına Mühendishane Nazırı olarak atandı. 83-86 yılları arasında da Osmanlı’nın Washington Büyükelçiliği görevini üstlendi. 16 Haziran 1901 tarihinde İstanbul’da hayata gözlerini yumana dek, Abdülhamid Han’ın yaveri olarak görevliydi. Mezarı Eyüp ilçesinde Beybaba sokağındadır.

1882 tarihli 1. baskı

İTÜ tarafından yapılan 1988 baskısı

Yararlanılan Kaynaklar: https://tr.wikipedia.org/wiki/H%C3%BCseyin_Tevfik_Pa%C5%9Fa
http://www.biyografya.com/biyografi/3302
http://www.dunyabizim.com/portre/23845/osmanlida-bir-matematikci-devlet-adami-vidinli-huseyin-tevfik-pasa