İnsani İlerlemenin Ölçülme Şekli

Önsezi, hepimizin bildiği üzere gerçeklik söz konusu olduğunda yetersiz bir kılavuzdur. Psikoloji araştırmalarının son 50 yılda, risk değerlendirmesi veya geleceği tahmin etmeye çalıştığımızda basma kalıp yargılar, akla kazınmış durumlar, etkili senaryolar ve ahlaki öykülerden etkilenerek kadar verdiğimiz görüldü. Neyse ki bilişsel olarak bazı hatalara sahip bir tür canlı olduğumuz günümüzde bilinen bir gerçeğe dönüştükçe çözümü için tarafsız bilgilere başvurmak daha yaygın rastlanan bir durum haline geldi. Bunun ardından yaşamın birçok alanında iç güdülerdense somut analizleri kullanmayı tercih eder olduk. Moneyball teorisi aslında sporun öncelikle para kazanma aracı olduğunu söyler. Ancak sporda, insanların karar verme sırasında mantıklı ve mükemmel davranamadığını ve çoğunlukla dürtülmeye ihtiyaç duyduklarını ortaya koyan dürtü kuramı sayesinde idari yöntemlere bakışımız değişti. Ön görüler söz konusu olduğunda tahmin piyasasındaki trendlere, yardımseverlikle ilişkili konularda etkili hayırseverlik felsefesine (effective altruism) ya da sağlığımız söz konusuysa kanıtlara dayalı tıpa başvurmayı tercih eder olduk.

Bu ilgi çekici ve aynı zamanda bilimsel bir gelişme. Nedeni, bizi bu dönüşüme götüren bütün teşhisler bilişsel bilim aracılığıyla konulurken, tedaviyi sunan da veri bilimi oldu. Fakat en ilginç kısmı şu ki yaşama bu şekilde nicelik kazandırılmış olması, ortaya yeni bir soru attı: Peki ilerleme kaydetmiş olduk mu? İnsan oğlunun entropiye ve evrimin keskin dönüşlerine rağmen verdiği kolektif mücadelesi, insanlığın gelişimi konusunda başarılı oldu mu?

Aydınlanma taraftarlı kişiler bunun başarılabilir olduğunu ve sanayi devriminin yükselişinden bu yana özellikle Anglo-Amerikan toplumunda ilerlemenin başlıca hedeflerden biri haline geldiğini söylüyor. Fakat o yıllardan bu yana “romantik kötümserlik” düşüncesi ve aydınlanmaya karşıt hareket de entelektüel yaşamın içinde önemli bir yer edindi. Bunu besleyen şeylerden biri Dünya Savaşları gibi tarihi felaketler, diğeri de 60’lar sonrasındaki insan kökenli bozulma, çevre kirliliği ve eşitsizlik gibi sorunların yarattığı kaygıydı. Bu günlerde ilerlemenin önemine duyulan “inanç” dahi daha iyi bir geçmişe duyduğumuz özlem, geçmişten gelen düşüşün değerlenmesi ve kaçınılmaz bir distopyanın geleceği konusundaki endişelere karşı gelişmiş bir tepki. Ancak bilişsel çalışmalar ve veri analizinde yapılan devrimler bizi, hiçbir konuda öznel izlenimleri ya da bir bütünün içinden kişilerin kendi kafalarına göre seçip aldıkları bölümleri dikkate alarak çıkarım yapmamamız gerektiği konusunda uyarıyor. Tüm kötü şeyler bir araya gelip ortadan yok olmadıkça, haberlerin bir kısmını işgal etmeye ve insanlar da dünyanın kontrolden çıktığını düşünmeye devam edecek. Bu yanılsamadan kurtulmanın tek yolu, iyi ve kötü şeylerin etki alanlarını iyice belirlemekten geçiyor. İnsanların bir çoğu, yaşamın ölümden, sağlığın hastalıktan, refahın yoksulluktan, bilginin cehaletten, barışın savaştan, asayişin şiddetten, özgürlüğün baskıdan daha iyi olduğuna hemfikir. Bu ise bize, gerçekten bir ilerleme yaşanıp yaşanmadığını ölçmek için bir takım kıstaslar verir.

Source

Şaşırtıcı olan, bu sorunun cevabının genellikle “evet” oluşudur. Örneğin cinayetler ve savaşlar yüzünden gerçekleşen ölümlerin sayısında geçmiş yıllara oranla dikkat çekici bir düşüş var. Bu gelişmeyi takip eden başka şeyler de oldu. Ekonomi düşünürleri ve gelişimle ilgilenen aydınlar, refah seviyesinin yükseldiği hakkında yazıyor, hatta kimi zaman bazı web sitelerinde bunu çarpıcı grafiklerle destekleyerek gösteriyorlar (Hans Rosling’in Gapminder’ı gibi). Yükselişe geçtiğini gösterdikleri şeylerden bazıları şunlar:

İnsanlar sadece gelişmiş ülkelerde değil, tüm dünyada daha uzun ve daha sağlıklı bir yaşam sürüyor. Bulaşıcı hastalıkların onlarcası ya zayıflatıldı ya da ortadan kaldırıldı. Çocukların çok büyük bir kısmı okula gidip okuma- yazma öğrenebiliyor. Aşırı yoksulluk oranı dünya çapında %85’den %10 seviyesine düştü. Bölgesel gerilemelere rağmen, dünya geneline bakıldığında daha önce hiç olmadığı kadar demokratik bir yapıyla karşılaşıyoruz. Kadınlar eskisine oranla daha iyi bir eğitime sahip, daha geç evleniyor, daha fazla kazanıyor, güç ve etki alanlarını genişletiyorlar. Öfke suçları ve ırkçı önyargılar azaldı. Dünya git gide akıllanıyor; Her ülkede IQ ortalaması son on yıl içinde 3 puan arttı.

Tabii ki ilerleme ölçütü olarak görülenlerin her biri bir takım güvenilir bulgulara dayanarak ortaya kondu. Yani gizemli bir yükseliş, ütopik bir gidişat ya da ilahi bir lütuftan bahsetmiyoruz. Hiç kuşkusuz ki aynı kalan veya gittikçe kötüleşen şeyleride listeleyebiliriz. Sera gazları birikti, içme suyu kaynakları azaldı, bazı türler yok oldu, nükleer silahlar hala var. Ama bu noktada bile rakamlara baktığımızda algımız değişebilir. Birkaç bilim adamı, çevre sağlığı göstergelerine baktığımızda yüzyılın son yarısında olumlu gelişmeler olduğunu göreceğimizi, bunların uzun vadede tarihsel süreci etkilediğini söylüyor. Nagasaki’den bu yana nükleer silah kullanılmadığı, çok az ülke tarafından rağbet gördüğü, 16 ülkenin bundan tamamen vazgeçtiği ve silah sayısının da azaldığı söyleniyor. Buna rağmen fazla karbon dioksit üretiminden kurtulma gibi konulara çözüm aramamız gerek.

NEDEN BU KADAR ÖNEMLİ?

Öncelikle bu gelişimin ölçülebilir değerleri bize bir geribildirim verip yaptığımız şeyleri gözden geçirmemizi sağlar.İlerlemenin keyfi yönleri, son iki yüzyılda kök salmış kurumlar ve normların bir sonucu olarak ortaya çıkıyor: Mantık, bilim, teknoloji, eğitim, uzmanlık, demokrasi, düzenlenmiş piyasalar, insan hakları ve gelişimine duyulan bağlılık. Çokça dile getirildiği üzere, bu gelişmelerin bizi daha iyi birer birey yapacağının hiçbir garantisi yok. Yine de modern kurum ve normların bizi daha iyi bir yola soktuğu ortada. Toplumumuzun gerilediğine dair bir karar verip bunun başımıza gelen en kötü şey olduğunu söyleyerek bu kurum ve normları alaşağı etmeye çalışmak, onlardan kurtulursak yerine daha iyilerini koyabileceğimize dair boş umutlar beslemek yerine onları daha da geliştirmek için çalışmalıyız.

BUNU NASIL YORUMLAYACAĞIZ?

Böyle bir gelişim, bize daha fazlasını başarma cesareti de veriyor. Aktivistlerin genel inancı, "İnsanların rehavete kapılmaması adına iyimser veriler öylece ortaya çıkarılmamalı. Bunun yerine ateşi körüklemeli, var olan kriz hakkında hayıflanmalı ve onları yeterince dehşete düşmedikleri için eleştirmeliyiz.” Maalesef bu tutum kadercilik konusunda bir tehlikeye yol açar. Fakir kişilerin çoğu zaman bizimle birlikte olacağını, kibrimiz yüzünden cezalandırılacağımızı, doğanın yağmacılığımıza son vermek için ayaklanıp intikam alacağını, nükleer bir soykırımın ya da iklimsel bir afetin kıyısında olduğumuzu tekrar edip durmanın bir faydası olmadığı gibi, bunların kaçınılmaz olarak yaşanacağı algısını yaratıp “elimizden bir şey gelmez, öyleyse eğlenmemize bakalım” denmesiyle sonuçlanıyor. İstatistiklere baktığımızda bizi düşüş ya da yükselişin ardındaki nedenleri görmeye zorluyor ve böylece iyi giden şeyleri biraz daha ittirmemiz gerektiğini anlıyoruz.