Zrozumieć Iran - 1# System Polityczny

Ostatnie fale protestów w Iranie znów zwróciły oczy świata na ten odizolowany i okryty mgłą tajemnicy kraj. Jako że Iran jest od dłuższego czasu obiektem moich zainteresowań postanowiłem podzielić się z Wami mini-serią artykułów, które mam nadzieje pozwolą Wam lepiej zrozumieć Iran. Jest to o tyle ważne, biorąc pod uwagę z jednej strony znaczenie tego kraju w regionie, z drugiej zaś nieprawdopodobną wręcz ilość błędnych stereotypów utrwalonych w społeczeństwie.

---

Na pierwszy ogień idzie system polityczny Iranu. Sporo mówi nam już oficjalna nazwa tego kraju: Islamska Republika Iranu. Zagadnienie to jest o tyle fascynujące, ze Iran jest de facto jedyną na świecie teokracją (pomijam tutaj Watykan, który właściwie jest nie tyle państwem co raczej eksterytorialną siedzibą Kościoła Katolickiego). Islamska Republika Iranu ukształtowała się 1 kwietnia 1979 roku w wyniku obalenia szacha Mohammada Rezy Pahlawiego przez rewolucję islamską na której czele stał ajatollah Ruhollah Chomejni. Powstały w wyniku rewolucji system, z pewnymi zmianami (przede wszystkim poprawki do konstytucji z grudnia 1979r.) funkcjonuje po dzień dzisiejszy. Ustrój Irański jest z jednej strony próbą wcielenia w życie idei przyświecającej przywódcom (a przynajmniej tym religijnym) rewolucji, z drugiej zaś próbą adaptacji na nurt polityczny instytucji i ruchów powstających często oddolnie i ad-hoc w 1979 roku przy zachowaniu ciągłości państwa.

System oparto na przekonaniu, że:

„chociaż Bóg uczynił człowieka wykonawcą swojej wolności, to ustanowił prawa, które mogą być interpretowane tylko przez wykwalifikowanych w tej dziedzinie jurystów szyickich oraz najwyższy autorytet państwa, którym nie jest ani społeczeństwo, ani parlament, ani prezydent, ale duchowny i polityczny wódz narodu”

Ajatollah Ali Chamenei

I tak, na czele Islamskiej Republiki Iranu stoi, Najwyższy Przywódca, który musi być wysokim rangą duchownym szyickim. Początkowo Najwyższy Przywódca miał posiadać tytuł Marja'-e taqlid – najwyższą rangą duchową, lecz wymóg ten został obniżony, aby umożliwić obranie na to stanowisko obecnego Najwyższego Przywódcę. Pierwszym Najwyższym Przywódcą Iranu był sam Ruhollah Chomejni, jego następcą zaś (sprawującym władzę do dziś) jest jego bliski doradcą i wcześniejszy prezydent Iranu Ali Chamenei. Ten sympatyczny, uśmiechnięty dziadziuś widoczny na obrazku sprawuję władzę adekwatną do jego tytułu. To on odpowiada za politykę zagraniczną kraju, wypowiada wojny, ogłasza mobilizację i zawiera pokój, decyduje o ogólnej polityce państwa, mianuje szefa sztabu generalnego oraz najważniejszych dowódców sił zbrojnych, szefa sądownictwa, głowę radiofonii i telewizji, (częściowo pośrednio) członków potężnej instytucji Rady Strażników, osobiście zatwierdza ważność wybór i referendów, ma prawo weta w stosunku do wszystkich decyzji rządu. Posiada wymierną (choć nie całkowitą) i prawnie usankcjonowaną kontrolę nad armią, sądownictwem oraz mediami, jako najważniejszy autorytet religijny posiada ogromny wpływ na społeczeństwo, w końcu ma do wyłącznej dyspozycji Korpus Strażników Rewolucji – elitarną formację zbrojną, niezależną od Sił Zbrojnych Iranu (Artesh), odpowiadającą tylko przed Najwyższym Przywódcą. Główną rolą jaką spełnia Najwyższy Przywódca jest bycie z jednej strony mediatorem, autorytetem i sędzią w sprawach publicznych, przewodnikiem narodu, z drugiej zaś jako przywódca religijny ma stać na straży wartości Rewolucji Islamskiej i zasad Islamu.

Sam Najwyższy Przywódca wybierany jest dożywotnio przez Zgromadzenie Ekspertów. Ta 88 osobowa grupa wybierana jest w wyborach powszechnych na 8-letnią kadencję. W Zgromadzeniu Ekspertów zasiadać mogą tylko Islamscy (zarówno Szyiccy jak i Sunniccy) duchowni-prawnicy (Ijtihad). Ciało to poza wyborem Najwyższego Przywódcy uprawnione jest do jego kontroli a nawet może odwołać go ze stanowiska, jeżeli uzna, że ten nie spełnia swojego zadania.

Prezydent Hasan Rouhani

Drugi człon nazwy Islamskiej Republiki Iranu wskazuje, że Iran jest republiką. I tak w sumie jest w istocie. Choć kompetencje i rola jaką odgrywa Najwyższy Przywódca są ogromne, to raczej działa on na zasadzie autorytetu, mediatora, swoistego nadzorcy państwa. Za codzienną politykę odpowiada rząd, składający się z 22 ministrów. Iran jest republiką z systemem prezydenckim tj. prezydent stoi na czele rządu i odpowiada za całość władzy wykonawczej. Nie posiadając wielu tradycyjnych atrybutów władzy głowy państwa, które w Iranie znajdują się w ręku Najwyższego Przywódcy, prezydent spełnia de facto rolę premiera. Obierany jest na czteroletnią kadencję (maksymalnie dwukrotnie) w wyborach powszechnych. System wyborczy jest tutaj analogiczny jak w Polsce (wymagana ponad połowa głosów lub druga tura). Aktualnym prezydentem Iranu jest Hassan Rouhani – szyicki duchowny (choć w tym przypadku nie jest to żaden wymóg), wywodzący się z Partii Modernizacji i Rozwoju, sytuowanej w politycznym centrum Irańskiej sceny politycznej.

Parlament Irański (Madżles)

I tak, dla wielu pewnie jest to zaskoczeniem, ale w Iranie są partie, są wybory powszechne, jest scena polityczna. W szczególności widocznej jest to w jednoizbowym parlamencie irańskim (zwanym Madżles). W Parlamencie zasiada 290 posłów wybieranych na czteroletnią kadencję. Scena polityczna Iranu zasadniczo dzieli się na dwa skrzydła (i szerokie centrum) – Frakcję Konserwatywną (Pryncypialiści) oraz Liberalną (Reformiści). To zresztą Ci drudzy, będący zwolennikami reform, liberalizacji prawa, demokratyzacji kraju i większego otwarcia na świat wygrali ostatnie wybory parlamentarne w 2016 roku. Nie ma tutaj co prawda za dużo miejsca na totalną krytykę systemu, natomiast rozpiętość sceny politycznej pozwalała wielokrotnie na dryfowanie i zmianę kursu jaki obierało państwo. Madżles spełnia rolę władzy ustawodawczej – głosuje nad ustawami oraz zatwierdza skład rządu oraz kontroluje jego działanie.

Wybory w Iranie przebiegają w względnie demokratycznej (zwłaszcza biorąc pod uwagę inne kraje regionu) formie. Poza wyborami prezydenckimi z 2009 zakończonymi falami protestów ani obserwatorzy, ani opozycja z reguły nie poddawała przebiegu wyborów i ich wyników w wątpliwość. „Nadzór nad demokracją” w Iranie sprawuje przede wszystkim Rada Strażników Konstytucji. Rada Strażników składa się z 6 islamskich duchownych wybieranych przez Najwyższego Przywódcę oraz 6 prawników wybieranych przez Madżles, spośród kandydatów zaproponowanych przez szefa sądownictwa, który z kolei także jest wybierany przez Najwyższego Przywódcę (przy czym spełnia on raczej funkcję prokuratora generalnego, oprócz niego funkcjonuje też minister sprawiedliwości mianowany przez prezydenta). Rada Strażników poza nadzorem nad rządem w sprawie przestrzegania konstytucji (z prawem weta), odpowiada przede wszystkim za akceptowanie kandydatów na stanowiska w wszystkich wyborach powszechnych tj. do parlamentu, do Zgromadzenia Ekspertów oraz na urząd prezydenta. Kandydaci bowiem muszą spełniać kilka wymogów, wśród nich m.in. posiadać tytuł magistra(!) oraz „nieposzlakowaną reputację”. I to na tym ostatnim, najbardziej subiektywnym polu najczęściej dochodzi do nadużyć kończących się wykreślaniem zbyt radykalnych przeciwników systemu z list.

Same wybory parlamentarne oraz do Zgromadzenia Ekspertów odbywają się w systemie wielomandatowych okręgów wyborczych. Ilość mieszkańców okręgu określa ilość przysługujących mu mandatów i waha się od 1 do nawet 30. Każdy wyborca może oddać tyle głosów, ile dany okręg posiada przypisanych mandatów. Nominację dostają Ci kandydaci, którzy uzyskali najwięcej głosów. Nie ma tutaj znaczenia afiliacja partyjna, kandydaci nie startują bezpośrednio z list wyborczych, choć zasadniczo z reguły są popierani przez taki lub inny komitet wyborczy (nierzadko przez więcej niż jeden naraz). Jeżeli w wyniku wyborów kandydaci, którzy zajęli miejsce uprawnione do stanowiska, lecz nie otrzymali przynajmniej 25% głosów, zarządzana jest druga tura, w której rywalizują kandydaci z największą ilością głosów w ilości dwukrotnie większej niż pozostało mandatów do obsadzenia. W przypadku wyborów do parlamentu specjalne miejsca przewidziane są także dla posłów mniejszości religijnych (Ormianie – 2, Asyryjczycy – 1, Żydzi -1, Zaratustrianie – 1).
Wybory prezydenckie odbywają się analogicznie jak w Polsce, tj., jeżeli żaden kandydat nie otrzyma 50% głosów, zarządzana jest druga tura, w której rywalizuje dwóch kandydatów z największą ilością głosów.

Podsumowując, podczas gdy inne kraje Bliskiego Wschodu są albo tradycyjnymi monarchiami dziedzicznymi, albo dyktaturami wojskowymi, albo bezrefleksyjnie i często z fatalnym skutkiem kopiują zasady zaczerpnięte z systemów zachodnich, Iran wypracował swój unikalny system polityczny. Który próbuje łączyć zasady zachodniej demokracji (trójpodział władzy, parlament, prezydent) z cechami własnymi, uznanymi za odpowiednie dla mocno konserwatywnego i religijnego społeczeństwa irańskiego. I choć system ten nie jest wolny od wypaczeń jest na pewno ciekawą koncepcją, z którą warto się zapoznać. A co wy sądzicie o irańskim systemie politycznym?

---

Artykuł ma być początkiem mini-serii „Zrozumieć Iran”, w której chciałbym przybliżyć Wam ten kraj. Jeżeli się wam spodobał to głosujcie, komentujcie, resteem’ujcie oraz śledźcie mój profil 😉