Zdarzyło to się... 298 lat temu, czyli o tym jak car Piotr I Wielki upaństwowił Cerkiew Prawosławną

Car Piotr I Wielki po śmierci patriarchy moskiewskiego i całej Rusi Adriana w 1700 roku nie dopuścił do wyboru kolejnego patriarchy, powołując jedynie tymczasowy administrator Kościoła - metropolitę riazańskiego Stefana. Natomiast w dniu 25 stycznia 1721 roku car wydał Regulamin duchowny, który ostatecznie skasował patriarchat i szczegółowo określił miejsce Cerkwi prawosławnej w strukturach państwa rosyjskiego. Świątobliwy Synod Rządzący kierowany przez świeckich ober-prokuratorów stał się najwyższym organem zarządzającym Rosyjskim Kościołem Prawosławnym.

W 1697 roku młody car Piotr I Wielki uczestniczył incognito w wyprawie do krajów zachodnioeuropejskich pod nazwiskiem Piotr Michajłow. W czasie podróży odwiedził Holandię, Anglię i państwa Rzeszy, spotykał się również z wieloma monarchami europejskimi poznał stosunki społeczne krajów zachodnioeuropejskich, ich osiągnięcia techniczne, organizację społeczeństwa. Był pod ogromnym wrażeniem tego co zobaczył na zachodzie, uważał, że wiele z tych nowoczesnych rozwiązań należy wprowadzić w Rosji, żeby stała się państwem równie nowoczesnym i sprawnym, uważał, że skoro Prusy mogły zbudować nowoczesne biurokratyczne państwo to może to również zrobić Rosja.

Przez wieku rosyjscy carowie zawsze mieli wpływ na Rosyjską Cerkiew Prawosławną, przed carem Piotrem I Wielkim zarządzanie sprawami Cerkwi pozostawione zostało w gestii prawosławnych władz kościelnych. Car zasadniczo wzorował się na modelu dawnych cesarzy bizantyjskich, a nawet domagał się tytułowania niczym dawnych cesarzy bizantyjskiego tytułem "obrońcy prawosławia". Car miał prawo zawetować wybór każdego biskupa, dokonany przez władze kościelne, żeby symbolicznie przedstawić swoją pozycję był tym, który wręczał pastorał podczas konsekracji nowym biskupom. Car miał prawo, gdy uważał to za konieczność, angażować się w ważne decyzje Cerkwi, tradycyjnie ją wspierał. Ważnym przykładem był rok 1551, kiedy to car Iwan IV Groźny zwołał "Sobór Stu Rozdziałów", który formalnie potwierdził nienaruszalność dóbr kościelnych, a także potwierdził jurysdykcję sądów kościelnych we wszystkich sprawach dotyczących duchowieństwa. Pod pewnymi względami Rosyjska Cerkiew Prawosławna miała większe bezpieczeństwo i silniejszy autorytet na swoim terenie niż Kościół Rzymskokatolicki w krajach europejskich.

Innowacje cara Piotra I Wielkiego zafascynowanego zachodem nie zostały powszechnie przyjęte przez Rosyjski Kościół Prawosławny. Car Piotr I Wielki stał się prekursorem mody zachodnioeuropejskiej na carskim dworze. Jako pierwsze wprowadzone zostały zmiany w zakresie obyczajowości. Bojarzy zostali przymuszeni do skrócenia szat i ogolenia bród, brody mogli nosić tylko duchowni, chłopi i kupcy, a ci ostatni tylko za specjalną opłatą. Wprowadzono naukę tańców zachodnich, wprowadzono palenie tytoniu itp. To wszystko budziło sprzeciw patriarchy moskiewskiego i całej Rusi Adriana, który uważał Cerkwie za obrońcę tradycyjnych wartości. Patriarcha miał również pretensje do cara, że ten z szacunkiem słuchał europejskich protestantów.

Car Piotr I Wielki nie zamierzał porzucać wiary przodków i nigdy tego nie uczynił, ale uważał Rosyjską Cerkiew Prawosławną za część rządzonej przez siebie Rosji i czynił wszystko, żeby spasować ze sobą wszystkie elementy carskiej modernizacji państwa. Być może nie było to zamierzone, ale jego nacisk na idee zachodnie, nawet w ramach kościoła prawosławnego, w rzeczywistości uczynił Rosyjską Cerkiew Prawosławną coraz bardziej ukraińską. Był pod wrażeniem Akademii Kijowsko-Mohylańskiej i przyniósł wielu jej absolwentów na kluczowe stanowiska kościelne. W latach 1700-1762 tylko 47 z 127 biskupów, było Rosjanami, ponad połowa - 70 biskupów pochodziła z Ukrainy, a pozostałych dziesięciu z innych części imperium rosyjskiego.

W ramach modernizacji Imperium Rosyjskiego car Piotr I Wielki drastycznie zmienił sposób zarządzania Rosyjską Cerkiew Prawosławną. Patriarcha moskiewski i całej Rusi został zastąpiony przez komitet zwany "Świątobliwy Synod Rządzący", składający się z biskupów i świeckich ober-prokuratorów. To nie wszystko, co zrobił. Dokonał również gruntownej reforma Imperium Rosyjskiego, a także modernizacji armii i marynarki wojennej. Wszystkie te reformy kosztowały fortunę, a pieniądze musiały skądś pochodzić, dlatego jednym z pierwszych obszarów które zmodernizował i zbiurokratyzował był pobór podatków, ponieważ szukał pieniędzy wszędzie tam, gdzie można je było znaleźć. Oczywiście biurokratyczna machina tysiąca urzędników państwowy nic nie produkuje, a trzeba ją również utrzymać i koło się zamyka.

Wracając do rosyjskiej Cerkwi, mimo obietnic cara Iwana IV Groźnego z 1551 roku Rosyjska Cerkiew Prawosławna straciła majątek. Klasztory traciły ziemię i były ściśle regulowane przez państwo. W ciągu zaledwie czterech lat, między 1734, a 1738 rokiem liczba duchownych zmniejszyła się z 25 tysięcy do 14 tysięcy.

Wprowadzone przez cara Piotra I Wielkiego zmiany w Cerkwi Prawosławnej były kontynuowane po jego śmierci, caryca Katarzyna II Wielka, która rządziła Rosją w latach 1762 - 1796 zasadniczo znacjonalizowała wszystkie ziemie, które jeszcze należały do klasztorów, a około milion chłopów, którzy pracowali na tych ziemiach z dnia na dzień stało się chłopami pańszczyźnianymi. Kontynuowała także system edukacji kościelnej zapoczątkowany przez cara Piotra I Wielkiego, który kładł nacisk na łacinę i podążał w zasadzie za przykładem polskich akademii katolickich. Kolejnym reformą, jaką wprowadziła caryca Katarzyna II Wielka w stosunku do duchownych, była zmiana sposobu finansowania duchowieństwa, zmieniła, że to państwo opłaca duchownych nie Cerkiew, jak to było dotychczas. Tak więc duchowni stali się urzędnikami państwowymi.

Świątobliwy Synod Rządzący istniał w zasadzie do abdykacji cara Mikołaja II Romanowa w dniu 15 marca 1917 roku. Synodalna władza kościelna przy rządzie tymczasowy zwołała radę, która rozpoczęła zgromadzenie w dniu 15 sierpnia 1917 roku, zgromadzenie kontynuowało obrady pomimo wybuchu rewolucji październikowej, w dniu 5 listopada 1917 roku wybrano Tichona na patriarchę moskiewskiego i całej Rusi. Wiele innych kwestii było przedmiotem obrad i decyzji rady, w tym decentralizacja administracji kościelnej, dopuszczenie kobiet do udziału w zarządzaniu kościelnym oraz ustalenie, że księża i świeccy będą mieli głos w radach kościelnych obok biskupów. Wprowadzone i narzucone przez cara Piotra I Wielkiego zmiany w zarządzaniu Rosyjską Cerkiew Prawosławną zostały na zawsze zniesione.

A później do władzy doszli komuniści...

---

Subiektywne opracowanie, które ma na celu przybliżyć czytelnikowi w sposób przystępny wydarzenia historyczne, wspomagałem się materiałami z Wikipedii i innymi. Obrazy pochodzą z Wikimedia na licencji CC0.