Norwid sportretowany

Juliusz Gomulicki pisał, że Portret Norwida był „jedną z najświetniejszych ozdób wystawy Szyndlerowskiej”, która odbyła się w 1900 r. w Salonie Krywulta w Warszawie, co może dziś dziwić, jeżeli porówna się go z emanującymi erotyzmem aktami, stanowiącymi najpokaźniejszą część twórczości artysty. Nieatrakcyjny wizerunek Norwida jest w pewnym sensie jej zaprzeczeniem. Jego tematem jest mężczyzna, stojący na progu śmierci starzec (por. rysunki głów starców Norwida) i poeta. I właśnie zdolność do przeżywania poetyckiej wizji starał się przedstawić malarz. Znająca Norwida osobiście Wanda Wagnerówna wspominała, że „szlachetność i geniusz biły z jego oblicza”. Szyndler traktował poetę jako swego mistrza. W Kalendarium życia i twórczości Cypriana Norwida można znaleźć szereg wzmianek świadczących o zażyłości obu artystów. Między aktami i Portretem Norwida nie ma jednak aż takiego rozziewu, jak można by podejrzewać na pierwszy rzut oka. Akty Szyndlera są przeniknięte wiarą w idealistyczną estetykę, jaka była fundamentem sztuki akademickiej, i której żarliwymi wyznawcami byli zarówno Norwid, jak i Szyndler. W 1900 r. nietrakcyjny na pierwszy rzut oka wizerunek Norwida mógł wydawać się ciekawszy niż jego utrzymane w konwencji akty. Był to czas, gdy w Warszawie zdobywała popularność sztuka portretowa Olgi Boznańskiej a portret Szyndlera nosi wiele cech, które można dostrzec także w jej szarych, pozbawionych powierzchownego wdzięku, za to obdarzonych rysem wewnętrznej szlachetności, wizerunkach. Część publiczności dojrzała już wówczas do przyjęcia takiej nieatrakcyjnej na pozór i trudniejszej w odbiorze sztuki, na dodatek sława Norwida – przez dłuższy czas zapomnianego poety i myśliciela – była już wówczas ugruntowana.

Andrzej Ryszkiewicz widział ścisły związek portretu ze wskazówkami Norwida dla autora pośmiertnego wizerunku gen. Władysława Zamoyskiego, zawartymi w nocie O portrecie i przeznaczeniu jego (1868); Ryszkiewicz pisał: „wyjątkowe w sztuce polskiej jest oddanie gestu, okrycie płachtą-peleryną, natchniona twarz myśliciela”. Oprócz tego znanego, „hieratycznego” wizerunku Szyndler pozostawił też – wykonane wbrew woli poety – przedstawienie Norwida śpiącego (MNW, nr inw.: 127893), które powstało w 1879 r. W roku 1882 Szyndler wykonał jeszcze jeden obraz przedstawiający uduchowionego starca, zatytułowany *Portret filozofa *(MNW, nr inw.: 184335; obraz zdaje się przedstawiać raczej żebraka).

Zainteresowanie wizerunkami starości miało swoje źródło zapewne w malarstwie Rembrandta, którego wielbicielem był Norwid, i którego obrazy Szyndler kopiował. Poeta był zapewne jednym z niewielu jego modeli, którzy z pewnością głęboko interesowali artystę. Inni, zdaje się, niewiele go obchodzili, co można wnioskować z listu Szyndlera do Norwida ze stycznia 1883: „W dwóch seansach godzinnych »trzasnąłem« portret h[rabiego] Władysława B[ranickiego]. Zaraz po obiedzie zamówiono trzy portreta u mnie, tj. dwie córki h[rabie]go W[ładysława] Br[anickiego] i barona Szenek lub Szynek, nie wiem”. Artysta cenił swoje dzieło; zajmowało ono eksponowane miejsce w jego pracowni. Znajomość z Norwidem bez wątpienia ukształtowała Szyndlera jako artystę, choć współcześni dostrzegali też jej ujemne strony. Jan Rosen lapidarnie i w nieco przyziemny sposób podsumował ją w swych wspomnieniach: „Żal miałem do niego, przypisując mu – może niesłusznie – upadek Pantaleona Szyndlera, który teorie mistyczne Norwida przekształcił w fanatyczną wiarę i który niestety, pod wpływem Norwida zaczął pić”.

Pantaleon Szyndler (1846-1905), PORTRET CYPRIANA KAMILA NORWIDA, 1882 Olej, płótno; 141,5 x 105,5 cm. Sygn. l. d.: „P. Szyndler Paryż 1882 r.”. Muzeum Narodowe w Warszawie; nr inw.: MP 4166 MNW. Pochodzenie: zakup, 11 marca 1925.