Wierzenia i obrządek pogrzebowy w epoce brązu i wczesnej epoce żelaza na terenie Polski. cz. 1 Podział chronologiczny i zasięg terytorialny epoki brązu i wczesnej epoki żelaza.

W pradziejach Europy okres między połową II tysiąclecia a latami około 400 b.c. . stanowi ważną fazę postępu kulturowego, gospodarczego i społecznego, a także kształtowaniem się cywilizacji europejskiej, z jej odmianami regionalnymi. Jest to również okres, w którym weszły do powszechnego użytku dwa metale, rzutujące na podstawy ówczesnej gospodarki. Są nimi - brąz, który pojawił się w Europie już wcześniej, około przełomu III i II tysiąclecia, lecz dopiero w latach 700- 1500 b.c. rozpowszechnił się jako podstawowy surowiec do wyrobu broni, ozdób i narzędzi oraz żelazo, które, z wyjątkiem Europy Południowej i Południowo-Wschodniej, zaczęło wchodzić do użytku dopiero w połowie i tysiąclecia b.c. i w dużym stopniu ograniczyło użytkowanie brązu[Bukowski, 1981: 111].

Chronologia epoki brązu na terenie Grecji i Krety ma podstawowe znaczenie dla określenia chronologii dla Europy Środkowej. Odcinek czasu, który nazywamy epoką brązu, ma dwa pułapy: dolny, to jest początek epoki, mniej precyzyjnie określony, bo wahający się między tzw. skorygowanym datowaniem historycznym a konwencjonalnym datowaniem radiowęglowym, oraz pułap górny, czyli koniec epoki, wyznaczony ze ścisłością w granicach pół wieku. Podział epoki brązu na okresy i podokresy jest przedmiotem silnych starań wielu pokoleń historyków [Jażdżewski, 1981: 290].

Epoka żelaza na obszarze Europy Środkowej przypada w całości na czasy kiedy dysponujemy pierwszymi ścisłymi datami, czerpanymi z pisanych źródeł historycznych. Te dane, na początku skąpe, od V b.c. stają się coraz obfitsze. Epoka żelaza dzieli się w odniesieniu do przeważającej części Europy Środkowej na kilka dużych okresów:

• halsztacki – 700 - 400 r. b.c.
• lateński – 400 - początków n. e.
• rzymski – początków a.c. – 375 r. a.c..
• wędrówek ludów –375 r. a.c. – 570 r. a.c..
• wczesnośredniowieczny –570 r. a.c – 1200/1250 r. a.c. [1981: 383].

Od wczesnych faz epoki brązu głównym ośrodkiem kształtującym oblicze kulturowe i charakter gospodarki dużej części ówczesnej Europy była cywilizacja kreteńsko-mykeńska. Wykształciła się wówczas sieć szlaków wymiennych: na zachodzie do południowej Hiszpanii i Wysp Brytyjskich, na północy- przez Kotlinę Karpacką do Sambii i Jutlandii. Na Wschodzie wpływy promieniujące z obrębu ówczesnych cywilizacji Azji Środkowej objęły obszar tylko Zakaukazia i Kaukazu. Około lat 1500 -1400 b.c. w dorzeczach środkowego Renu rozwijało się ogromne ugrupowanie, zw. kulturą mogiłową. w europie Środkowej i Wschodniej wyróżniał się w połowie II tysiąclecia b.c. wielki kompleks spokrewnionych ze sobą kultur – trzcinieckiej, sośnickiej i komorowskiej. Około polowy XIV w. b.c. w dorzeczu Odry, nieco zaś później Wisły oraz Bugu, wykształciła się kultura łużycka. Od 2 połowy XIII w. b.c. obszarem poważnych przemian stała się Europa Południowo-Wschodnia oraz wschodnia część basenu Morza Śródziemnego. w wyniku „inwazji Dorów” upada kultura mykeńska. Na Bałkanach daje się zaobserwować proces kształtowania się podstaw etniczno-kulturowych Pratraków i Prailirów. Na półwyspie Iberyjskim rozpoczyna się krystalizacja przodków Iberów. Główną rolę centrów kulturowo-produkcyjnych Europy Środkowej spełniały obszary wschodnich Alp oraz Siedmiogród; oddziaływanie tego ostatniego sięgały dorzeczy Odry i Wisły, a na wschodzie – Dniepru. Około lat 750 – 700 b.c. rozpoczyna się kolejny etap rozwojowy dla dużej części społeczności zamieszkujących Europę, wiąże się to z początkiem nowej epoki- epoki żelaza. w obrębie dotychczasowych ugrupowań pól popielnicowych nad górnym Renem i Dunajem, w ramach tej samej ludności dochodzi do przekształcenia się większości z nich w ugrupowania o nowej, wyższej kulturze i odmiennej strukturze społecznej; określa się ją mianem cywilizacji halsztackiej. w tym czasie wykształca się również „szlak bursztynowy” [Bukowaki, 1981: 112-116].

Broń i ozdoby z epoki brązu.
źródło: Wikipedia

Wiek V b.c. stanowi okres największego rozkwitu znacznej części terytoriów zamieszkałych przez Greków. w Italii w tym samym czasie obserwujemy pewne osłabienie potęgi Etrusków. Na początku IV w. b.c. na Nizinie Padańskiej pojawiają Celtowie niszcząc panowanie Etruskie na tym obszarze. Obszar alpejski zajmował ważną pozycje kręgiem kultur italskich a centrami kultury późnohalsztackiej i kształtującej się kultury lateńskiej. Na zachodzie jego partii mieszkali Ligurowie i Retowie, a na wschodzie Wenetowie. Nad Adriatykiem rozwija się w tym czasie kultura Este. w północnej Bośni trwa kultura japydzka. We wschodniej części Półwyspu Bałkańskiego, między rubieżami Grecji a dolnym Dunajem, znajdowały się siedziby Traków. w południowej części Europy Środkowej i w całej Europie Zachodniej na przełomie V i IV w. b.c. dominującym elementem etnicznym są Celtowie [Kolendo, Okulicz, 1981: 197-201].

Przypisy

• Bukowski Z., Europa od połowy II do połowy i tys. p. n. e. [w:] Kultury i ludy dawnej Europy pod red. S. K. Kozłowskiego, Warszawa 1981
• Jażdżewski K., Pradzieje Europy Środkowej, Wrocław 1981.
• Kolendo J., Okulicz J., Europa od V wieku p. n. e. do V wieku n. e., Kultury i ludy dawnej Europy pod red. S. K. Kozłowskiego, Warszawa 1981.