Od statycznego klasycyzmu do hellenistycznego dynamizmu V Hellenistyczny rozmach – stos Hefajstiona

Obcy dotychczas Grecji dwór królewski wprowadził do hellenistycznych królestw sztukę jako głos władzy monarchicznej. Jednak żaden z pałaców królewskich, ani grobowców władców, nie ocalał. Wyjątkiem są niektóre obiekty przechowane niejako przez kulturę rzymską – niektóre dzieła sztuki hellenistycznej przetrwały wywiezione, bądź skopiowane w Rzymie. U progu nowej epoki zwiększyła się dostępność rynku sztuki dla ośrodków mniejszych, niż Ateny (Makowiecka, 1987: 125).

Wieloletni przyjaciel Aleksandra, zasłużony w perskich wyprawach, konsekwentnie awansujący w hierarchii wojskowej, a także według niektórych źródeł jego kochanek, Hefajston, zmarł w roku 324 p.n.e. ku głębokiej rozpaczy króla. Generał zasłużył w oczach władcy na wystawny pogrzeb. Konstrukcję monumentu na cześć Hefajstona zlecono architektowi i planiście, pochodzącemu z Rodos Dejnokratesowi, który wcześniej opracował plan urbanistyczny Aleksandrii (Michałowski, 1974). Klasyczne opracowanie Diodora Sycylijskiego jest nieocenionym źródłem danych o tym efemerycznym, bo strawionym przez ogień, dziele sztuki.

Bez wątpliwości skala uroczystości pogrzebowych zorganizowanych przez Aleksandra odpowiadała wystawnością królom, lub przynajmniej ich następcom. Święte ognie Persów zostały wygaszone w całym Imperium (Diodor Sycylijski 17.114), a za Hefajstionem podążył, zgodnie z życzeniem Aleksandra kult religijny, którego ślady znaleziono w reliefie z Pelli autorstwa Diogenesa (Palagia, 2000: 168).

Budowa stosu pogrzebowego sprowokowała swoją skalą i …ceną kontrowersję wśród współczesnych Aleksandrowi. Do konstrukcji użyto wszechobecnego w Babilonie drewna palmowego (Diod.) Ikonografia zatwierdzona przez Aleksandra, odzwierciedlała czyny Hefajstiona na przestrzeni kilkunastu lat. Treść reliefów stanowiła mieszanka religijnego i politycznego symbolizmu pochodzenia orientalnego i macedońskiego. Część motywów jest znana z attyckich pomników nagrobnych z IV w.

Dolny poziom stosu wyposażony był w złocone cyple niosące statuy klęczących łuczników i stojących wojowników, ustawionych na przemian z palmowymi kolumnami. Rzeźby statków podkreślały władzę wojskową Hefajstiona, której nadanie planował Aleksander (Palagia, 2000: 170-172). Drugi poziom ozdobiony był rzędem złotych pochodni ustawionych na wężach, przybranych wieńcami. Orły unosiły się przy płomieniach, trzymając w pazurach węże – zwiastun zwycięstwa militarnego. Węże to metaforyczny most między Aleksandrem a Zeusem, jako że zarówno Zeus Ammon, jak i Zeus Meilichios są symbolizowani przez węże.

Trzeci poziom stosu ozdabiały rzeźby przedstawiające łowy oraz dzikie bestie. W ten sposób Aleksander wyraził bliski związek z Hefajstionem, z którym wielokrotnie wspólnie polował. Czwarty poziom był ozdobiony złotem i przedstawiał Centauromachię – alegoryczne nawiązanie do wojen z Persją od czasu perskiej inwazji na Grecję w 490-480 r. p.n.e. oraz aluzja do nieocenionego wkładu Hefajstiona w zmagania z Persją (Palagia, 2000: 170-172).

Piąty poziom, również złocony zdobiły naprzemienne podobizny lwów i byków – symbole bogów Babilonii: odpowiednio Isztar oraz strażnicy stosu. Elian (Claudius Aelianus, Varia Historia) pisze, że do ognia wrzucano złote przedmioty, natomiast Diodor uzupełnia, że kompani Hefajstiona zamówili przed ceremonią złote i kościane przedmioty po to, aby zadowolić Aleksandra.

Ponadto dookoła stosu oraz na jego szczycie zbudowano wklęsłe formy syren, w których prawdziwi śpiewacy wznosili lament. Ich śpiew dopóki nie spalono stosu.

Odkrycia archeologiczne potwierdziły doniesienia Diodora: w 1904 r. archeolog Robert Koldewey odkopał w obrębie murów Babilonu platformę z cegieł wysoką na 7,5 m, na której widoczne są ślady palonych drzew palmowych.