Gezichten lezen (essay)

‘Wat een rotjong,’ dacht ik, toen ik Ron Smeets voor het eerst zag. Inmiddels ben ik dertig jaar met hem getrouwd en weet ik dat hij een nobel karakter heeft. Had ik dat meteen aan zijn gezicht kunnen zien?
Volgens Roel Bentz van den Berg wel. Hij baseert zich in zijn essay Een geanimeerde blik onder andere op wat hij leerde van zijn moeder: ‘hoezeer innerlijk en uiterlijk met elkaar zijn verweven.’ Zijn moeder ‘had aan één blik genoeg om te weten hoe een ander in elkaar zat.’
Ik weet het niet hoor. Volgens míjn moeder namelijk, kun je ‘wél tegen iemand z’n hoofd aan kijken maar niet erin,' zijn mensen die arrogant en afstandelijk overkomen vaak juist heel verlegen en verbergen zijn soms ronduit botte reacties mijn vaders zeer gevoelige inborst.
En hoe zit dat bij iemand als Ted Bundy, die met zijn aantrekkelijke uiterlijk en charmante manier van doen moeiteloos het vertrouwen van talloze vrouwen wist te winnen? Hadden zij aan zijn knappe gezicht moeten aflezen dat hij een gewetenloze verkrachter, seriemoordenaar en necrofiel was? Hadden ze bij kinderdagverblijf Het Hofnarretje in Amsterdam soms bij het allereerste sollicitatiegesprek aan het gezicht van Robert M. moeten zien dat hij baby’s en peuters tot seksspeeltjes zou maken?
Zou het niet zo zijn dat je alleen iets wat je kènt in een ander kunt waarnemen? Misschien was moeder Bentz van den Berg zo goed in het lezen van mensen omdàt ze actrice was en niet andersom, zoals haar zoon oppert. Doordat ze zich voor uiteenlopende rollen talloze karaktertrekken (tijdelijk) eigengemaakte, herkènde ze die eigenschappen direct in anderen.
Of was het misschien tòch ‘het litertje indiaans waarzeggersbloed’ in haar aderen?
Nieuwsgierig geworden door verhalen van een vriendin bezocht ik ooit een helderziende. Aan de hand van hun portretten zou die mij de verborgenheden van mijn naaste familieleden openbaren. In haar kleine woonkamer legde ik foto’s van mijn kinderen, man en ouders op het pluche tafelkleed onder de lamp. Het meest was ik onder de inruk van haar reactie op de foto van mijn vader. Terwijl ze deze oppakte en bekeek, bewoog ze haar armen en schouders exàct zoals hij vaak doet en zei, ‘die man heeft overal pijn.’ Dat was voor mij geen nieuws, maar hoe kon zij dat weten? Minutenlang bleef ze naar zijn portret kijken en vervolgde: ‘Ik vind het een fijne man.’ Ze knikte. ‘Ja, het is een hele fijne man,’ en langzaam, met tegenzin leek het wel, legde ze de foto opzij.
Een vroeger buurmeisje zei niet zo lang geleden tegen mij: ‘Vroeger had ik altijd medelijden met jullie, omdat jullie vader zo streng was.’ Stomverbaasd keek ik haar aan. Mijn vader, streng? Hoe kwám ze erbij!
Ik scrol door de plaatjes en filmpjes in mijn hoofd, daar opgeslagen in de jaren dat wij, in de kinderrijke straat waarin we opgroeiden, vrijwel dagelijks samen buiten speelden. Ha, daar is ie al, mijn vader, hij verschijnt op de drempel van onze voordeur en roept met barse stem, ‘alle boten binnenkomen!’ waarop mijn broertje, zusjes en ikzelf onmiddellijk gehoorzamen.
Hoe zag dat er uit, in de ogen van mijn buurmeisje? Kennelijk wekte het tafereel bij haar de indruk dat wij doodsbang voor onze vader waren en als ik erover nadenk snap ik dat wel. Mijn vader droeg een donkere bril en had meestal een wat norse uitdrukking op zijn gezicht. Hij lachte alleen als er iets te lachen viel en deed niet aan small talk.
‘Pap, u bent wel góed, maar u bent niet léuk,’ zei ik eens tegen hem.
Hij haalde zijn schouders op en zei: ’Ik hoef niet leuk te zijn.’
Een fijne man. Weinig mensen die het zien. Zelfs mijn moeder zag het niet! Moest ze deze serieuze jongen, die haar al twee jaar geduldig doch vastberaden het hof maakte, tot man nemen? Zij legde deze vraag, samen met zijn foto, aan een waarzegster voor. Die sprak de doorslaggevende woorden: ’Júffrouw, zó’n jongen! Die laat u toch zeker niet lópen?’
Als gezichten lezen een gave is, moeten we ons vooral niet te snel verbeelden dat we deze bezitten. Kunnen we het dan misschien léren?
Rhené Emmerich van Stichting PPP beweert stellig van wel. Hij was in de leer bij professor Paul Bouts in het Belgische Rotselaar (bij Leuven) en biedt lessen en workshops gelaatkunde aan. Zoals bijvoorbeeld de cursus: Hoe kies ik de juiste partner??? (hij zet er zelf drie vraagtekens achter, wat moeten we daarvan denken) ‘Je kunt namelijk aan vele punten en plekken op het gelaat zien of die man of vrouw werkelijk bij jou past’, schrijft hij op zijn site. Hm… Zou ‘t? Ik surf meteen door naar skepsis.nl en stuit op een artikel van Jaco Berveling.
Volgens Berveling moeten we dat inderdaad met een korreltje zout nemen. In zijn boek Op het tweede gezicht, de relatie tussen gelaat en karakter, laat hij zien dat we mensen voornamelijk beoordelen op intuïtie. Deze is evolutionair ontwikkeld en genetisch verankerd. Het is immers van levensbelang dat we de ander juist inschatten. Is hij te vertrouwen? Heeft hij genen die mij gezonde kinderen zullen opleveren? Vaak heeft onze intuïtie het bij het rechte eind, maar lang niet altijd. Zij is namelijk zeer gemakkelijk te beïnvloeden.
Berveling geeft in zijn boek verbazingwekkende voorbeelden van de vele experimenten die op dit gebied zijn verricht. Aangetoond is dat ons oordeel onbewust gekoppeld is aan onze fysieke omstandigheden van dat moment. Of je bijvoorbeeld op een harde of op een zachte stoel zit, een warm of een koud drankje drinkt, maakt verschil!
Hij noemt ook enkele beroemde gezichtslezers. Deze mensen hebben inderdaad gezichten léren lezen. Niet door het volgen van een cursus, maar door jarenlange ervaring en oefening. De psycholoog Silvan Tomkins bijvoorbeeld, oefende door eindeloos naar mensen in televisieprogramma’s te kijken. (Denk ik weer even aan de moeder van Bentz van den Berg. Hoe leert iemand acteren? In de eerste plaats door naar mensen te kijken, toch?)
We hebben vorige week allemaal ’n dik uur naar koning Willem-Alexander kunnen kijken, terwijl hij aan de vooravond van zijn vijftigste verjaardag door Wilfried de Jong werd geïnterviewd. Hoeveel landgenoten hebben gemeend zich al kijkend een oordeel te kunnen vormen over zijn karakter? De koning zegt onder andere: ’Als je jezelf niet kent, kun je nooit een publiek ambt goed vervullen. Dus je moet eerst jezelf door en door leren kennen.’
‘Ken Uzelve!’ Deze wijze woorden staan al sinds de vierde eeuw voor Christus (in het Grieks, natuurlijk) in een muur van de Tempel van Apollo in Delphi gegrift. Jezelf waarlijk kennen is volgens Thales van Milete het moeilijkste wat er bestaat en wie ben ik om ‘een der eerste pre-socratische filosofen’ (Wikipedia) tegen te spreken. Ken ik mezelf? Ben ik een goed mens? Jarenlang heb ik elke zondag in de kerk mijn innerlijk onder de loep genomen waarbij ik telkens weer moest vaststellen dat ik niet zonder zonde ben. Mea culpa, mea culpa, mea maxima culpa…
Heer, ik ben niet waardig…
Misschien ben ik… goed genóeg?
Ik kan in de spiegel kijken zolang ik wil, aan mijn gezicht valt het niet af te lezen.
Aan mijn muur hangt een kleurig bordje, gekregen van een lieve vriendin. ‘You are beautiful inside and out,’ staat erop.
Die vriendin kent mij bijna dertig jaar.
Zij zal het toch wel weten???