Kriz İncelemeleri : Şili

• İkinci Dünya Savaşı sonrasında, birçok Latin Amerika ülkesinde olduğu gibi, Şili de enflasyon ve cari açıkla boğuşmaktaydı.

• Başkan Salvador Allende başa geldiği anda sosyalist politikalar izlemeye başladı. Öncelikle bir tarım reformu yaparak çok sayıda çiftliği kamulaştırdı. Çiftçilerin, tarım ürünleri fiyatlarını artırması engellenmeliydi.

• Hemen ardından bakır madenlerinin tümü millileştirilmiş, büyük çapta üretim yapan şirketlerin hisse senetleri hükümet tarafından satın alınmıştı. Olağanüstü bir kamulaştırma operasyonu başlatıldı.

• Döviz kurunda, dalgalı sistemden sabit döviz kuru sitemine geçilerek ülke parası, yabancı paralara karşı sabitlendi. Döviz kuru artmazsa, maliyetlerin artmayacağı ve enflasyon üzerinde baskı yaratmayacağı düşünüldü.

• Peki bu ücret artışları enflasyona neden olmadı mı? Cevap hayırdı. Çünkü bir başka önlem daha alınmıştı. Kimse fiyatları artıramazdı, devlet fiyat kontrol sistemini devreye soktu.

• Enflasyondan arındırılmış bazda reel gayrisafi yurt içi hasıla (GSYİH) 1971’de yüzde 9 büyürken, işsizlik yüzde 4’ün altına düştü. Toplam gelir içinde emeğin payı yüzde 50’lerden yüzde 62’lere çıktı ve gelir dağılımı da düzeldi.

• Bütün bu harcamalara rağmen, enflasyon şaşkınlık yaratacak derecede düşerek yüzde 40 seviyelerinden yüzde 35’e geriledi.

• Para arzı yüzde 100 arttı, bütçe açıkları milli gelirin yüzde 3’ünden yüzde 11’ine çıktı. Yani merkez bankası kredi verirken, bunun karşılığında hazineden borçlanma kâğıdı alıyordu. Son bir sorun da döviz rezervlerinin yarı yarıya erimesiydi.
  Çünkü kamulaştırılan şirketler üretim yapmak için ithalat yapmak zorundaydı ve bu ithalatlar sonrasında döviz rezervleri tükendi ve cari açık arttı.

• Fiyat kontrol sistemi nedeniyle karaborsa arttı. Daha önce açıktan üretim yapıp, ürünlerini satanlar, fiyat kontrolleri nedeniyle yeraltı dünyasına indiler. Bugünkü deyimle kayıt dışı ekonomi hızla büyümeye başladı ve toplanan vergi miktarı hızla düştü.

• Millileştirilen tarım çiftliklerinin, maden ocaklarının ve büyük şirketlerin üretimlerinde verimlilik gerilerken, bu yerler maaşını al ve yan gel yat şeklinde, tam bir devlet çiftliğine dönüştü.

• Zararlar hızla artmaya başlayınca, vergi toplayamayan ve üretim kesimlerini kayıt dışına iten devlet, çareyi kamu mallarına zam yapmakta buldu. Zaten başka çaresi de yoktu. 1972 yılında enflasyon yüzde 200’ü geçti.

• Sermaye kaçışının artışı sonucunda Allende için tek yol vardı; Devalüasyon yapmak.

• 11 Eylül 1973’te Augusto Pinochet askeri darbe ile Allende iktidarına son verdi.

Kaynak, Para Harekatı - Yaşar Erdinç