यष्टिमधु (ग्लायसिराइजा ग्लाब्रा) औषधीय पौधे

यष्टिमधु (ग्लायसिराइजा ग्लाब्रा) औषधीय पौधे पर विस्तृत लेख

प्रस्तावना

यष्टिमधु, संस्कृतनाम्ना "मधुकम्" वा "यष्टिमधु" इति प्रसिद्धः औषधीयः पौधः अस्ति। एषः पौधः Glycyrrhiza glabra इति वैज्ञानिकनामेन प्रख्यातः अस्ति। आयुर्वेदे यष्टिमधु अतिप्राचीनकालात् औषधीयोपयोगे प्रसिद्धः अस्ति। अस्य मुख्यः गुणः मधुरस्वादः अस्ति, अतः अस्य नाम "मधुकम्" इति। यष्टिमधु आयुर्वेदिकग्रन्थेषु विशेषतः कंठरोगेषु, श्वासरोगेषु, तथा त्वचारोगेषु प्रयुक्तः अस्ति।

एषः पौधः प्रतिवातकः, प्रतिपित्तकः, प्रतिकफकः च इति मान्यते, यः त्रिदोषनाशकः अस्ति। यष्टिमधु न केवलं आयुर्वेदे, अपितु युनानी, चीनी चिकित्सा पद्धतिषु अपि महत्त्वपूर्णः औषधीयद्रव्यः इति विख्यातः अस्ति। अस्य काण्डः, मूलं, तथा पत्राणि विविधरोगाणां निवारणाय उपयोगी सन्ति।

यष्टिमधु पादपस्य वनस्पतिकलक्षणानि

यष्टिमधु पादपः Fabaceae कुलस्य सदस्यः भवति। एषः पौधः बहुवर्षीयः तथा जङ्गलीः लतारूपेण वर्धमानः अस्ति। एतस्य ऊर्ध्वभागः १-२ मीटरपर्यन्तं उन्नतिं प्राप्नोति। अस्य मूलानि स्थूलानि, शाखायुक्तानि, तथा मृदुलानि भवन्ति। पत्राणि संयुक्तानि, हरितवर्णयुक्तानि, लघुशिखरयुक्तानि च सन्ति। पुष्पाणि नीलवर्णयुक्तानि वा हल्कपिटकानि भवन्ति। यष्टिमधोः फलानि लम्बानि, श्याववर्णयुक्तानि, तथा तस्य अन्तर्गत बीजानि अपि श्वेतवर्णयुक्तानि दृश्यन्ते।

यष्टिमधोः रासायनिकसङ्घटनम्

यष्टिमधोः मूलानि विशेषतः औषधीयोपयोगे प्रख्यातानि सन्ति। अस्य मूलानां रासायनिकसङ्घटने प्रमुखः घटकः "ग्लायसिराइजिक अम्लः" (Glycyrrhizinic acid) इति अस्ति, यः अस्य मधुरस्वादस्य कारणम् अस्ति। एषः घटकः यष्टिमधुं प्रतिशोथकं, प्रतिजीवाणुनाशकं, तथा ज्वरनाशकं गुणेन युक्तं करोति। अन्ये रासायनिकाः घटकाः, यथा फ्लेवोनोइड्स्, सैपोनिन्स्, इसोफ्लेवोन्स् च अपि अस्य औषधीयगुणानां कारकाः भवन्ति। एते घटकाः प्रतिरक्षात्मकतन्त्रस्य वृद्धिं कुर्वन्ति तथा शरीरं विविधरोगेभ्यः रक्षितुं सहायकं भवन्ति।

यष्टिमधोः औषधीयगुणाः

१. प्रतिशोथकः (Anti-inflammatory)

यष्टिमधु प्रतिशोथकगुणेन प्रसिद्धः अस्ति। अस्य सेवनं शरीरस्य विभिन्नाङ्गेषु जातः शोथः, वातदोषजन्यरोगाः, आमवातः, संधिवातः इत्यादिषु कृतः भवति। विशेषतः गले, श्वासनलिकायां वा अन्नप्रणाल्याम् उत्पन्नः शोथः यष्टिमधुं सेवनेन शीघ्रं शम्यते।

२. कण्ठरोगनाशकः (Remedy for Throat Ailments)

कण्ठरोगेषु, यथा गले दर्दः, खसरा, स्वरभेदः, श्लेष्मसञ्चयः इत्यादिषु यष्टिमधोः उपयोगः अतीव लाभदायकः अस्ति। अस्य सेवनं कण्ठस्य श्लेष्मनलिकायाः शुद्धिं करोति तथा स्वरं मधुरं विधत्ते। अतः गायनकर्तारः, वाक्पटवः, तथा अध्यापकाः कण्ठस्य संरक्षणाय नियमितरूपेण यष्टिमधुं सेवन्ते।

३. श्वासरोगनाशकः (Respiratory Aid)

यष्टिमधु श्वासरोगेषु, विशेषतः कासः, श्वासनिरोधः, कफजन्यरोगेषु च अतीव उपयोगी भवति। अस्य काण्डस्य सेवनं श्वासनलिकायाः शुद्धिं करोति तथा कफस्य पाचनं विधत्ते। अस्य सेवनात् कासरोगे शमनं शीघ्रं भवति तथा श्वासनिरोधे च विश्रान्तिः प्राप्यते।

४. पाचनसहायकः (Digestive Aid)

यष्टिमधु पाचनवृद्धिकरः औषधीयद्रव्यः अस्ति। अस्य सेवनं पित्तविकारानां शमनं करोति तथा अन्नप्रणाल्याः शोथं, अम्लपित्तं, उदरदाहं च निवारयति। विशेषतः अन्ननालिकायां विकृतिः यष्टिमधोः सेवनात् शम्यते। अपि च, अल्सरः (आर्दरोगः) अपि अस्य प्रयोगेण शान्तिं प्राप्नोति।

५. प्रतिजीवाणुनाशकः (Antimicrobial)

यष्टिमधु प्रतिजीवाणुनाशकगुणेन अपि प्रसिद्धः अस्ति। अस्य उपयोगः विविधेषु जीवाणुजन्यरोगेषु कृतः भवति। विशेषतः त्वचारोगेषु, यथा कुष्ठरोगः, चर्मदाहः, फोडाः इत्यादिषु अस्य पत्राणां वा मूलानां लेपः उपयुक्तः भवति। अस्य प्रयोगेण चर्मस्य रोगाणां संक्रमणे निरोधं भवति।

६. प्रतिआक्सिडेंटः (Antioxidant)

यष्टिमधु प्रतिआक्सिडेंटगुणेन युक्तः अस्ति, यया शरीरं मुक्तानां कणिकानां (Free Radicals) विकृतिस्थितिं निवारयति। एते मुक्ताः कणिकाः शरीरस्य कोशाणां विकृतिजन्यवृद्धिं कुर्वन्ति, येन दीर्घकालिकरोगाः, यथा कैंसरः, मधुमेहः, हृदयरोगः च जाताः स्युः। यष्टिमधोः नियमितं सेवनं एतेषां रोगाणां निवारणाय सहायकं भवति।

७. व्रणरोपणः (Wound Healing)

यष्टिमधु व्रणेषु, छिद्रेषु चोपयोगी औषधीयः द्रव्यः अस्ति। अस्य मूलानां चूर्णं वा पत्राणां लेपः व्रणेषु शीघ्रं रोपणं करोति। अस्य प्रयोगेण व्रणस्य संक्रमणे निरोधं भवति तथा व्रणाणां शोथशमनं अपि शीघ्रं भविष्यति।

८. रक्तशोधकः (Blood Purifier)

यष्टिमधु रक्तशोधकगुणेन युक्तः अस्ति। अस्य सेवनं रक्ते विद्यमानं विषाणुं, जीवाणुं च निवारयति तथा रक्तस्य शुद्धिं विधत्ते। अस्य प्रयोगेण रक्तपित्तविकाराः, त्वचारोगाः, कुष्ठरोगः च शीघ्रं शम्यन्ते।

आयुर्वेदे यष्टिमधोः महत्त्वम्

१. चरकसंहितायाम्

आयुर्वेदाचार्येण चरकेण यष्टिमधु विविधेषु रोगेषु महत्त्वपूर्णः औषधीयद्रव्यः इति वर्णितः अस्ति। चरकसंहितायां अस्य प्रयोगः विशेषतः कण्ठरोगेषु, व्रणोपचाराय, तथा पाचनसम्बन्धरोगेषु वर्णितः अस्ति। यष्टिमधु वातशमनं करोति, पित्तविकारान् शमयति, तथा कफं पचति इति चरकेण निर्दिष्टम्।

२. सुश्रुतसंहितायाम्

सुश्रुतसंहितायां यष्टिमधोः प्रयोगः व्रणरोपणार्थं तथा श्वासरोगनिवारण