Фара Вітаўта - страчаная спадчына. Горад Гродна

Ёсць у маёй роднай Гародні на Савецкай плошчы непрыкметны з выгляду скверык. Размешчаны ён паміж Палацам культуры тэкстыльшчыкаў і Домам прафсаюзаў. З'явіўся гэты сквер улетку 1962 гады. А пра тое, што было на гэтым месцы да 1962 года, нагадвае помнік, усталяваны некалькі гадоў таму.

Сёння я раскажу цікавую і багатую на падзеі гісторыю. На гэтым месцы ўзвышаўся храм, які ў розныя часы называўся па-рознаму: Фара Вітаўта, Сафійскі сабор, Гарнізонны касцёл. Адно было нязменным - на працягу многіх стагоддзяў ён быў галоўным храмам горада на Нёмане. Гэта быў першы каталіцкі храм у горадзе. Заснаваны ён быў па ўказе вялікага князя літоўскага Вітаўта ў 1391 годзе.

Не захавалася апісанні знешняга выгляду пабудовы. Вядома толькі адно - храм быў драўляным. Згарэў ён у канцы 15-га стагоддзя. І на ягоным месцы быў пабудаваны другі касцёл і таксама драўляны, адбудавалі яго даволі хутка. У дакументах 1558 года ўзгадваецца, што храм стаяў каля рынку на вуліцы Замкавай. Калі ісці з рынку то з правага боку, побач з ім праходзіла Плебанская вуліца, якая выходзіць на Плебанскую плошчу. Вакол касцёла размяшчалася 20 гаспадарак і карчма жамойцкага біскупа ( каталіцкага свяшчэнніка).

Фара Вітаўта на гравюры Адэльгаўзера-Цюнда 1567 год

Лёсаносную ролю для касцёла адыграў кароль Стэфан Баторый, які зрабіў горад Гродна рэзідэнцыяй польскіх каралёў. Паводле яго ўказа, майстрам Антоніем дэ Грота (Дыгрэпам) па праекце архітэктара Санці Гучы пачалося ўзвядзенне каменнага касцёла ў рэнесансным стылі побач з драўляным храмам.

Фара Вітаўта на гравюры Т. Макоўскага. 1600 г.

Гэта быў трохнефавы храм, аблічча якога фармавала чатырохузроўневая вежа-званіца, з фігурным купалам. Бакавыя сцены былі ўмацаваны контрфорсамі. Асаблівасцю фасадаў касцёла было спалучэнне цаглянага мура і абтынкаваных ніш і парталаў. У жніўні 1586 г. будаўніцтва храма было завершана. Па сваіх размерах фарах Вітаўта стала самым вялікім храмам на тэрыторыі Беларусі.

Так выглядала Фара Вітаўта ў канцы XVI ст.

Трэба адразу сказаць, што лёс храма ва ўсе часы быў дастаткова складаным. Касцёл неаднаразова разбураўся пажарамі. А пажар 1793 г. настолькі сур'ёзна пашкодзіў храм, што было прынята рашэнне аб перадачы назвы "Фарны" былому касцёлу езуітаў. Пра яго я пісаў раней тут . Пасля падзелу Рэчы Паспалітай і ўключэння Гродна ў склад Расійскай Імперыі, стала пытанне адсутнасці праваслаўнага храма ў горадзе. А паколькі горад меў статус губернскага, то прынялі рашэнне перабудаваць разбураны і безгаспадарны касцёл у праваслаўны храм.

пасля перабудовы 1804 гады ў царкву

Ў «Кліравай ведамасці» за 1885 год адзначана была ўжо наступная наспелая, па меркаванні саборнага кліру, галеча. «Будынак саборнага храма трывалы, па сваім выглядзе не адпавядае значэнню праваслаўнага сабора і асабліва ў губернскім горадзе. Звонку сабор больш паходзіць на касцёл, чым на праваслаўную царкву. Беднасць унутранага аздаблення не адпавядае прыгожым формам будынка». І прымаецца рашэнне аб чарговай перабудове храма. Але тут зноў умяшаўся пажар 1892 гады.

Пасля пажару.

Пасля рэканструкцыі 1892 г.

Захавалася апісанне адноўленага храма: «Па аднаўленні, вонкавы выгляд храма зусім змяніўся. Паўднёвы прыдзел павялічаны; ва ўзгадненне з ім уладкованы такі ж прыбуд, ва ўсю даўжыню храма, з паўночнага боку, з прысвячэннем прастола ў апошнім памяці першанастаўнікаў Славянскіх Св. Кірылы і Мяфодзія. Храм упрыгожыўся пяццю купаламі, акрамя таго ўладкована яшчэ тры невялікія купалы на абодвух прыбудоў і на паўкрузе наперадзе галоўнага алтара. У заходняй частцы храма ўладкована велічная званіца ў выглядзе высокай вежы са шпілем. Купалы драўляныя, абабітыя ліставым жалезам. Шпіль на званіцы першапачаткова абабіты быў ліставым жалезам, а ў 1913 г. – меддзю. Кошт медзі з працай каля 700 рублёў.

У 1920 годзе.

Пасля першай сусветнай вайны Гродна зноў становіцца часткай Польшчы і храм зноў ператвараюць у каталіцкі касцёл. Бо пажары вайны яго моцна пашкодзілі яго двойчы перабудоўваюць і да 1936 года храм здабывае гатычнае аблічча.

Трэба адзначыць, што ў перыяд Другой сусветнай вайны храм не пацярпеў. Але па расказах жыхароў горада, выкарыстоўваўся нямецкімі войскамі ў якасці морга, тут захоўваліся целы афіцэраў вермахта перад адпраўкай у Германію для пахавання. Праўда афіцыйныя крыніцы аб гэтым маўчаць. Пасля заканчэння вайны храм выкарыстоўваўся як склад, потым было прынята рашэнне пераабсталяваць яго пад кінатэатр ці спартзалу. Але ні адна з гэтых ідэй не была ўвасоблена ў жыццё. І ў 1961 годзе шматпакутны храм быў падарваны супрацоўнікамі «Ленвыбухапрама». Ажыццявіла падрыў - жанчына, дакладней нават маладая дзяўчына. Дзяўчына гэтая была вундэркіндам, яна ў 12-13 гадоў скончыла школу, затым універсітэт. На момант выбуху касцёла ёй было не больш за 18 год. Нажаль ні імя яе, ні прозвішчы ніхто не запомніў, а вось прараб, які кіраваў выбухам Фары Вітаўта вядомы ім быў прараб «Ленвзрывпрома» Пін М.У. З успамінаў маёй бабулі і майго бацькі. Яны прысутнічалі падчас выбуху. "Дзяўчынка так зрабіла закладку выбухоўкі, што храм склаўся як картачны домік. Нават абломкі не разляцеліся"

Пасля выбуху.

Абломкамі храма засыпалі балота на вуліцы Суворава, пасля на месцы балота пабудавалі шматпавярховы жылы дом. Гараджане і зараз называюць гэты дом "дом на балоце".

Неаднаразова ўзнімалася пытанне аб аднаўленні храма, але далей за слоў справа не ішла. А як было б вельмі добра аднавіць храм з такой даўняй гісторыяй, доўгія гады, які з'яўляўся дамінантай цэнтра горада над Нёманам.

Так бы выглядала Савецкая плошча горада Гродна, калі б храм захаваўся. У чырвоным квадраце не існуючы цяпер храм пра які я вам расказаў.