English version here

Pixabay

In samenhang met muziek uit de 17de en de eerste helft van de 18de eeuw hoort men vaak het begrip retoriek. Muziek uit dit tijdperk wordt soms ook retorische muziek genoemd. Het grootste deel van de musici en het publiek hebben al ooit gehoord van retorische figuren, waarvan componisten uit die tijd gebruik maakten. Ze weten dat er in de partituren van Bach's Passies figuren te vinden zijn die het kruis symboliseren, of de overbekende kraaiende haan en het gordijn dat scheurt nadat Jezus overleden is.

Regelmatig word mij gevraagd hoe dat zit met het gebruik van retorische figuren? Bestonden er catalogi met figuren, die componisten gebruikten als receptboeken, waaruit ze de voor hen passende figuren samenstelden om ze te verwerken in hun composities? Wat hebben ze te maken met de leer van de affecten? Waarom en wanneer verdwenen retorische figuren weer uit de muziek? En wat betekenen ze voor de uitvoerende musicus?

Hoewel men retorische figuren in muziek uit alle landen tegenkomt, waren de muziektraktaten die in de 17de en 18de eeuw ontstonden en waarin retorische figuren behandeld werden  een bijzonderheid, die zich bijna uitsluitend op Duitstalige gebieden beperkte. De behandeling van figuren gebeurde altijd in samenhang met analyse van muziekstukken (of uittreksels daarvan). In de loop van de 20e eeuw, tijdens de herontdekking van barokmuziek raakten moderne musicologen ook weer geïnteresseerd aan de figuren. Het begrip Figurenlehre ontstond in die tijd en werd door de musicologen gebruikt om de verschillende compositietechnieken waarmee men tekst uit kan drukken, samen te vatten. 

Om licht te scheppenbovenstaande vragen te beantwoorden zal ik in het vervolg een overzicht geven van de ontwikkelingen in de muziektheorie in de 17de en 18de eeuw. Aan de hand van een analyse van een stuk van Hammerschmidt zal ik verschillende voorbeelden van retorische figuren en hun gebruik demonstreren. Ik zal ook erop in gaan hoe men toen componeerde.

De retoriek in de muziek van de 17de eeuw

Oorsprong van de retoriek als kunst en wetenschap

De geschiedenis van de retoriek begint in het Griekenland van de klassieke oudheid. Griekse burgers, die invloed wilden hebben op politieke of juridische beslissingen, moesten in staat zijn om voor de Raad van Ouden of een rechtbank te spreken en ze met hun argumenten te overtuigen van hun verzoek. Het concept van retoriek als kunst en wetenschap ontwikkelde zich tijdens de vijfde eeuw v. Chr. In zijn Retorica ontwikkelde Aristoteles (384 – 322 v. Chr.) de eerste systematische beschrijving van de redekunst als kunst om het publiek door het wekken van de juiste emoties te overtuigen van de waarheid. (zie Footnote 1)

Aristoteles bekritiseerde het misbruik hiervan, namelijk als niet op de zaak betrekking hebbende emoties gewekt weorden, bijvoorbeeld door het inboezemen opwekken van medelijeden, of door het op laten treden van familieleden voor een rechtbank. Volgens hem mochten aAlleen emoties die ter zake deden, gewekt worden. De spreker moest overtuigen door geloofwaardigheid, goedheid en deugdzaamheid. Zijn rede moest duidelijk zijn, maar niet banaal. Op die manier kon hij besef en aandacht wekken. Volgens Aristoteles zijn er elf gemoedstoestanden of affecten die allemaal terug gaan op lust en leiden: begeerte, toorn, vrees, moed, nijd, vreugde, liefde, haat, verlangen, jaloezie en medelijden (affectenleer).

Hoewel men de Griekse retorici in Rome vooreerst afwees, verkregen zij uiteindelijk toch een plaats in de Romeinse cultuur. Belangrijke Romeinse retorici waren Cicero en Quintilianus. Uit de Romeinse retoriektheorie komt het begrip van de officia oratoris, de vijf stappen die de redenaar moet zetten:

1. Inventio: het bepalen van een hoofdonderwerp en het bedenken van argumenten
2. Dispositio: het indelen van de rede in verschillende delen
3. Elocutio: stijl en vormgeving; hierbij hoort ook het gebruik van metaforen en retorische figuren
4. Memoria: het uit het hoofd leren van de rede voor de voordracht
5. Actio / pronuntiatio: de voordracht zelf, inclusief de luidheid, het tempo, pauzering en articulatie, timbre en prosodie (ritme, klemtoon en intonatie), mimiek, gestiek en oogcontact

Een rede moest of bewegen (movere), instrueren (docere) of vermaken (delectere).

Uit de Griekse oudheid komt ook de idee dat men de verschillende gemoedstoestanden met hulp van muziek uit kan drukken. Quintilian (~35 - ~100 n.Chr.) beschouwde de vocale muziek als gelijkwaardige discipline naast de retoriek. Hij stelde toen al zowel structurele overeenstemmingen vast als ook parallellen tussen de verschillende toonvallen in rede en de melodieën in de muziek. Deze ideeën zullen in de Renaissance weer worden opgepakt.

Jörn Boysen

---

Footnoten

1. Volgens de sofisten bestond er overigens meer dan één waarheid. Belangrijk voor hen was de kunst om te overtuigen onafhankelijk van wat, of het nu een leugen is of een waarheid was. Voor de echte filosoof is dit een ethisch betwistbare opvatting.

Running an ensemble is a rewarding but time consuming job. Chasing after grants and sponsorship is the often overlooked but important aspect of a musician's life. If our post has passed the reward period, please consider a donation or a delegation. We also accept tokens of support at the following addresses:

BTC
1Mwe6XaDcREa7o5RSLGoWfk9wSwGs6LkSA
LTC
LPcEtTsxMJykDeK713jsj3e2BsdVf32ix7
ETH
0x1bb1d830f66bdb74de45685a851c42b790587a52
Doge
DMJNS7jbNCgPdFdxgeFdEummFMmSQvAoK2
Musicoin
0x9c1fc741f0869115f8c683dc6967131ab1c40ebc

Smartcash tips accepted!

Our Musicoin artist page

Thanks for you support!

The classical music community at #classical-music and Discord.
Follow our community accounts @classical-music and @classical-radio.
Follow our curation trail (classical-radio) at SteemAuto
Community Logo by ivan.atman