औषधीय गुणैः युक्तं प्राकृतिकं रत्नम् भुईनिंबः
भूम्यामलकी, यः इति वैज्ञानिकनाम्ना प्रथितः अस्ति, एकः अत्यन्तः महत्वपूर्णः औषधीयः पौधः अस्ति। अयं पौधः भारतस्य उष्णकटिबंधीय-उपोष्णकटिबंधीय प्रदेशेषु सर्वत्र लभ्यते। आयुर्वेदे च भूम्यामलकी प्राचीनकालात् अनेकानां रोगाणां उपचाराय प्रसिद्धः अस्ति। विशेषतः अयं पौधः यकृतरक्षणे, अश्मरी (पथरी), मूत्रव्याधिषु, त्वचा-विकारेषु च विशेषः लाभकारी अस्ति।
भूम्यामलकीस्य लक्षणानि
भूम्यामलकी अल्पवृक्षः (वनस्पतिः) अस्ति, यस्य उन्नतिः 30-60 सेण्टिमेटरः भविष्यति। अस्य पर्णानि लघूनि तथा अण्डाकृतानि भवन्ति, यानि शाखासु सन्निवेशितानि दृश्यन्ते। पुष्पाणि लघूनि, हरित-पीतकवर्णानि भवन्ति। फलानि च वृत्ताकाराणि सन्ति, यासु लघुमाणवः बीजानि भविष्यन्ति। अयं पौधः विशेषतः वर्षाकाले विकसितः भवति, तथा कृषिक्षेत्रेषु, मार्गाणां पार्श्वे, अरण्येषु च सरलतया दृश्यते।
भूम्यामलकीस्य रासायनिकसामग्री
भूम्यामलकी पौधेऽस्मिन् विविधाः रासायनिकाः घटकाः दृश्यन्ते, ये तस्य औषधीयं महत्वं दृढं कुर्वन्ति। अस्मिन् प्रमुखाः घटकाः सन्ति:
- लिग्नानः (Lignans): भूम्यामलकी लिग्नानद्रव्यानि यथा फाइलैंथिन तथा हाइपॉफाइलैंथिन अस्ति, यानि विशेषतः यकृतरक्षणाय उपयोगी सन्ति।
- फ्लेवोनोइडः (Flavonoids): अयं पौधः फ्लेवोनोइड्द्रव्यानि युक्तः अस्ति, यानि शोथनिवारणं कुर्वन्ति तथा शरीरस्य ऑक्सीडेटिव्-तनावं शमयन्ति।
- टैनिनः (Tannins): एषः पौधः टैनिनद्रव्यैः अपि समृद्धः अस्ति, यानि शरीरस्य कोशिकाणां मुक्तकणैः अपघातात् रक्षणं कुर्वन्ति।
- एल्कलॉइडः (Alkaloids): अस्मिन् पौधेऽपि अल्कलॉइड्स द्रव्याणि दृश्यन्ते, यानि मूत्रप्रणाली-पाचनप्रणाली च अपि प्रभावं कुर्वन्ति।
- फिनोलः (Phenols): अस्य पौधेऽपि फिनोल्द्रव्यानि भवन्ति, यानि जीवाणुनाशकं विषाणुनाशकं च कार्यं कुर्वन्ति।
भूम्यामलकीस्य औषधीयगुणाः
भूम्यामलकी पौधेऽस्मिन् अनेकाः औषधीयाः गुणाः सन्ति, यैः अयं आयुर्वेदे विशेषं महत्वं प्राप्यते। प्रमुखाः गुणाः अधोलिखिताः सन्ति:
यकृतरक्षकः (Hepatoprotective): भूम्यामलकी यकृतस्य रक्षणे अतीव प्रभावीः अस्ति। अस्य प्रयोगः यकृतस्य रोगाणां, विशेषतः हेपेटाइटिस बी तथा हेपेटाइटिस सी इत्यादीनां व्याधीनां उपचाराय कुर्वन्ति। अस्य घटकाः यकृतकोशिकाणां पुनर्निर्माणं कुर्वन्ति तथा विषद्रव्याणां हानिकरप्रभावात् रक्षां ददाति।
अश्मरीनिवारकः (Anti-lithic): भूम्यामलकी गुर्दाश्मरी (किड्नी स्टोन) तथा मूत्रमार्गव्याधिषु अत्यन्तं उपयोगी अस्ति। अयं पौधः मूत्रेण अश्मरीनां भेदनं कुर्वन्ति तथा ताः शरीरात् निष्कासयति। अस्य घटकाः मूत्रमार्गस्य शुद्धिकरणं कुर्वन्ति तथा अश्मरीनां पुनःसृष्टिं प्रतिबध्नन्ति।
विषाणुनाशकः (Antiviral): भूम्यामलकी विषाणुनिवारकगुणेन युक्तः अस्ति। अयं विशेषतः हेपेटाइटिस विषाणुनां निवारणाय प्रसिद्धः अस्ति। अस्य प्रयोगः विषाणुजनितव्याधिषु अतीव उपयोगी अस्ति।
शोथनाशकः (Anti-inflammatory): भूम्यामलकी शोथनिवारकगुणेण युक्तः अस्ति, यः शरीरस्य विविधेषु अङ्गेषु जातं शोथं शमयति। अस्य उपयोगः संधिशूल, त्वचाशोथ इत्यादिषु प्रभावीः सिद्धः अस्ति।
जीवाणुनाशकः (Antibacterial): अनेन पौधेन जीवाणुनिवारणं च क्रियते। अस्य घटकाः शरीरस्य विविधेषु अंगेषु विकृतिजीवाणूनां नाशं कुर्वन्ति, विशेषतः त्वचा तथा मूत्रमार्गे।
रक्तशोधकः (Blood Purifier): भूम्यामलकी रक्तस्य शुद्धिकरणं कुर्वन्ति, तेन च त्वचाविकाराः शम्यन्ते। त्वचायाः विकारेषु यथा कुष्ठरोग, एक्जिमा, शीतपित्त इत्यादिषु भूम्यामलकी अत्यन्तं प्रभावीः भवति।
पाचनसंवर्धकः (Digestive Stimulant): भूम्यामलकी पाचनप्रणालीं सुधारयति। अयं पौधः अपच, अजीर्ण इत्यादिषु लाभप्रदः अस्ति। अनेन यकृतस्य तथा पित्तप्रणालीस्य सन्तुलनं स्थापितं भवति।
भूम्यामलकीस्य प्रयोगविधयः
भूम्यामलकी पौधेः उपयोगः विविधरोगेषु आयुर्वेदे प्राचीनकालात् उपयुक्तः अस्ति। अस्य प्रयोगविधयः अधोलिखिताः सन्ति:
क्वाथः (Decoction): भूम्यामलकीपत्राणां क्वाथः रोगाणां शमनाय पितते। अयं मूत्रविकारेषु, पथरीषु च अतीव लाभकारीः अस्ति।
चूर्णः (Powder): भूम्यामलकी पत्रचूर्णं यकृतव्याधिषु तथा रक्तशुद्ध्यर्थं सेवनं क्रियते।
सिद्धतैलं (Medicated Oil): भूम्यामलकी तैलं त्वचाविकाराणां उपचाराय उपयोगी अस्ति। अनेन कुष्ठ, एक्जिमा, शीतपित्त इत्यादीनां शमनं क्रियते।
भूम्यामलकीस्य विज्ञानसम्बद्धाः अध्ययनानि
अद्यत्वे आधुनिकविज्ञानं भूम्यामलकीस्य औषधीयगुणानां परीक्षायाः हेतु अनेकाः वैज्ञानिकाः अध्ययनानि क्रियन्ते। एतानि अध्ययनानि भूम्यामलकीस्य लिग्नानद्रव्याणां, फ्लेवोनोइड्द्रव्याणां, तथा टैनिनद्रव्याणां स्वास्थ्यरक्षणे महत्त्वं प्रतिष्ठापयन्ति। विशेषतः यकृतरक्षणे तथा अश्मरी-नाशे अस्य पौधेः प्रभावः वैज्ञानिकदृष्ट्या सिद्धः अस्ति।
.png)
भुईनिंब: औषधीय गुणैः युक्तं प्राकृतिकं रत्नम्**
भुईनिंबः, यः संस्कृतभाषायां "भूम्यामलकी" इति नाम्ना प्रसिद्धः अस्ति, अत्यन्तं महत्वपूर्णः औषधीयः पौधः अस्ति। आयुर्वेदे अस्य अनन्ताः औषधीयगुणाः विश्रुताः सन्ति। अयं पौधः मुख्यतया भारतदेशस्य उष्णकटिबंधीय प्रदेशेषु सुगमेन उपलभ्यते, यथा कृषिक्षेत्रेषु, मार्गेभ्यः पार्श्वे च। प्राचीनकालात् अस्य उपयोगः विविधानां रोगाणां उपचाराय क्रियते, तेन आयुर्वेदे अस्य अमूल्यत्वं प्रतिष्ठितम् अस्ति।
भुईनिंबस्य औषधीयगुणाः
भुईनिंबः अनेकैः गुणैः युक्तः अस्ति यैः अस्य उपयोगः यकृतः (लीवर) रोगाणां, मूत्रशूलस्य, त्वचासंबंधितविकाराणां च उपचाराय भवति। भूम्यामलकी स्वभावतः प्रदाहहरः (anti-inflammatory), जीवाणुनाशकः (antibacterial), विषनाशकः च अस्ति। अयं पौधः यकृतदोषाणां निवारणाय प्रसिद्धः अस्ति, विशेषतः कर्णशोथ (hepatitis) इत्यस्य नाशाय।
उपयोगः आयुर्वेदे
- यकृतरक्षणाय: भुईनिंबस्य उपयोगः यकृतस्य रक्षणाय क्रियते, अस्य विशेषतः कर्णशोथे उपयोगः ख्यातः अस्ति।
- प्रमूत्ररोगणाशनम्: अनेकेषु आयुर्वेदशास्त्रे मूत्रशूलस्य उपचाराय अस्य पौधस्य क्वाथस्य (decoction) सेवनं निर्दिष्टं अस्ति।
- रक्तशुद्धिकरणम्: अयं पौधः रक्तस्य शुद्धिकरणे सहायकारी अस्ति, यः त्वचाविकाराणां शमनं करोति।
- पथरीनाशकः: अयं पथरी (kidney stones) इत्यस्य नाशाय प्रभावी औषधमिति ज्ञायते।
भुईनिंबस्य संरक्षणम्
अस्य पौधस्य रक्षणं सरलम् अस्ति। अयं अधिकप्रकाशे उष्णप्रदेशे विकसितः भवति। अल्पपानी आवश्यकः, तेन अति जलप्रदानं न कर्तव्यम्।
